59741 skanuj0058 (18)

120 Normy społeczne

Normy społeczne, dyrektywy określające. w jaki sposób członek danej zbiorowości powinien się zachowywać. Odnoszą się one do wszystkich członków zbiorowości, w której są uznawane, bez względu na pełnioną rolę społeczną i pozycję zajmowali.! pr/ez konkretną osobę. Wcdlur Geor-ge¹.. I lomansa „norma jest stwierdzeniem sj/ccyłikującym, jakiego zaeliowania oczekuje się od pewnej osoby czy większej ich liczby w danych okolicznościach,, gdy kon-Toimi/m wobec normy traktuje się jako przy-• noszący nagrodę, dewiację zaś jako karzącą” (zob. (M. Kempny 1988, s. 227]).

Zazwyczaj wyodrębnia się następujące lodzajc norm: nonny grupowe - właściwe tylko dla określonej grupy społecznej, normy społeczne - obowiązujące w całej społeczności, normy kulturowe - obowiązujące uczestników danej kultury. Ponadto wyróżnia się normy obyczajowe (w tym moralne) oraz normy prawne.

Każda norma określa jakąś powinność -co należy lub czego nie należy robić. Powinność ta jest pewnym nakazem lub zakazem o charakterze wartościującym. Stosunek jednostki do norm jest równocześnie stosunkiem do wartości, z których one wynikają. Wszystkie normy zakładają bowiem uznanie dla jakichś wartości tkwiących u ich podstaw. I chociaż - w ślad za Marią Ossowską [1966, s. 128-M3] - wyróżnić można normy ideologiczne (.jeśli chcesz osiągnąć A, powinieneś uczynić 13”) i normy tctyczne (przyjęte na zasadzie autorytetu lub arbitralnego ustanowienia), to jednał. wszystkie dają się one sprowadzić do norm aksjologicznych, ponieważ ich akceptacja wynika z przekonania o znaczeniu określonej wartości. Jednocześnie ta sama wartość może być zawarta w wielu różnorodnych normach. To wzajemne przenikanie się norm i wartości określa się często mianem systemu aksjonortnalywncgo.

Ścisły związek występujący między normami a wartościami pozwala uznać, że różnice między tymi pojęciami dotyczą odmiennego stopnia ich uogólnienia. „Norma jest to względnie szczegółowy wzorzec zachowania służący do oceny zgodności konkretnego czynu z określoną wartością moralną" (M. Kosowski 1985, s. 32]. W takim ujęciu przestrzeganie nonny jest wskaźnikiem zgodności zachowania z ogólną wartością.

Akceptacja poszczególnych norm przez jednostkę dokonuje się zwykle w niejednakowy sposób. Niektóre z nich uważane są za bardzo ważne - w żadnym wypadku nic wolno ich naruszyć, natomiast inne, chociaż są uznawane, to jednak z mniejszym przekonaniem. Mogą się wreszcie zdarzyć takie normy, których jednostka nic uznaje lub uważa za niepotrzebne, a nawet wręcz szkodliwe. Różne stopnic przyswojenia normy określa się jako uznanie (norma jest uznawana, chociaż nic zawsze przestrzegana) oraz internalizację (jednostka jest wewnętrznie przekonana o słuszności danej normy i stara się jej zawsze przestrzegać; niekiedy wskazuje się, że jest ona przestrzegana, chociaż nie ma świadków - czyli gdy za jej naruszenie nic grożą żadne sankcje) (zob. [M. Ossowska 1986, s. 153]). Poszczególne normy mogą być w odmienny sposób przyswojone przez różne jednostki, a ponadto ten stopień akceptacji może wraz z upływem czasu ulegać przekształceniom -wywołuje to określone reperkusje w skali .społecznej.

Normy umożliwiają realizację dwóch podstawowych funkcji: 1) przyczyniają się do osiągnięcia celu grupowego, 2) zapewniają grupie trwanie [S. Mika 1982, s. 382], Aby możliwe było osiągnięcie jakiegoś zamierzonego przez grupę celu, niezbędne jest podporządkowanie zachowań, przynajmniej części jej członków, różnorodnym wymogom prowadzącym do jego realizacji. Istniejące normy grupowe wskazują, w jaki sposób powinni postępować członkowie grupy, aby cel został osiągnięty.

Norma społeczna umożliwia realizację celu grupowego, jednak z punktu widzenia działającego podmiotu traktowana może być jako dodatkowe „utrudnienie” na dro-

dzc do osiągnięcia zamierzonego celu (o ile jest on odmienny niż cel grupowy). Jeśli normę traktować jako przejaw wartości, to staje się widoczne, że każde działanie podmiotowe zmierza do realizacji wielu celów (wartości) równocześnie. Wyjątek stanowią działania przebiegające w myśl zasady „cel uświęca środki”, gdzie odrzuca się wszelkie normy w imię realizacji jakiegoś nadrzędnego celu.

Norma, z uwagi na zawarty w niej zakaz lub nakaz, ujmowana jest niekiedy jako element procesu decyzyjnego. Decyzje z kolei stanowią nieodłączny składnik działań społecznych. „Norma społeczna jako decyzja ustala wiążący wzór zachowania członków grupy" (S. Ehrlich 1988, s. 90). Chociaż normy nic powinno się utożsamiać z decyzją a tym bardziej z działaniami, to jednak nic ulega wątpliwości, że stanowi ona istotną część składową obu tych zjawisk.

Każda grupa tworzy szereg norm regulujących wzajemne stosunki między jej członkami (część z nich stanowią normy powszechnie przyjęte w danym społeczeństwie) oraz stosunki z innymi grupami. Przestrzeganie ust mówionych norm zapewnia grupie trwałoś:. Gdy nic są one respektowane, wówcza: grupa lub zbiorowość rozpada się lub ulega dezorganizacji. Z tego względu brak poszanowania dla norm ogólnospołecznym może stanowić zagrożenie dla istnienia społeczeństwa jako pewnej całości. Aby przeciwdziałać tego typu przypadkom, stosowane są różnorodne negatywne sankcje wobec osób, które dopuszczają się naruszania przyjętych norm. Sankcje te przybierać mogą różne formy, od zwykłych reakcji wyrażających dezaprobatę, do — orzekan ;j przez sądy - kary pozbawienia wolności lub nawet kary śmierci.

W tradycyjnej refleksji nad społeczeństwem wskazywano jeszcze na inne funkcje pełnione przez normy - z jednej strony podkreślano, że simą one obronie słabszych (T. Hobbes, F. Nietzsche, T. Kotarbiński), z drugiej zaś strony - że służą władzy, aby poddanymi łatwiej rządzić (B. Mandcvillc)

(zob. (M. Ossowska 1966, s, 195-207; 1986, s. 143-145]). Wydaje się jednak, że tego typu funkcje (lub motywy ustanowienia norm) stanowią konkretyzację dwóch typów funkcji wskazanych uprzednio.

Przestrzeganie ustanowionych norm traktowane jest często jako przejaw konformizmu. Tak rozumiany konformizm jest niezbędny dla normalnego funkcjonowania i trwałości społeczeństwa. Aby mogło ono istnieć, konieczne jest przestrzeganie przez jego członków pewnego zbioru wspólnych wartości i norm. Zbiór ten nic jest ustanowiony raz na zawsze, w jego obrębie zachodzą stopniowe przemiany. Prowadzi to do zjawisk dezorganizacji społecznej, rozumianych jako „zmniejszenie wpływu istniejących społecznic norm postępowania na poszczególnych członków grupy” [W.I. Thomas, F. Znaniecki 1976, s. 12]. Odstępstwo od społecznie uznawanych norm, zarówno tych powszechnie obowiązujących, jak i specyficznych dla danego środowiska, określa się jako patologię społeczną lub szerzej, jako dewiację (zob. [Normy... 1935, s. 22, 41 i n.]).

Normy społeczne (grupowe) nie zawsze przybierają postać jasno sformułowanych zakazów bądź nakazów. Niejednokrotnie są to pewne reguły lub zasady postępowania, do których członkowie danej zbiorowości stosująsię, lecz sobie ich nie uświadamiają. Dopiero wnikliwa obserwacja pozwala ujawnić tego typu normy postępowania. Uświadomienie sobie pewnych norm traktować można jako końcową fazę ich krystalizacji w obrębie grupy. Natomiast proces zanikania normy przybierać może formę, w której głosi się obligatoryjność danej normy, lecz coraz mniej osób stosuje się do niej w faktycznie realizowanych zachowaniach. W końcu członkowie grupy dochodzą do wniosku, że nic ma potrzeby przestrzegania danej nonny lub - co jest częstsze - po prostu o danej normie zapominają jest ona poniekąd wypierana przez normy, których trzeba przestrzegać. Zanikanie normy jest przejawem spadku znaczenia warto-