62539 skanuj0002 (219)

miot występują coraz rzadziej; z wiekiem natomiast pojawiają się i nasilają forma agresji werbalnej, takie jak: grożenie, dokuczanie czy obrażanie. Jednocześnie częścią dochodzi do agresji zorientowanej na osobę (Hartup, 1974; Bronson, 1975).

3.8. Moralność dziecka

Początki moralnego rozwoju człowieka wiążą się z poznaniem reguł obowiązujących w grupie społecznej, odróżnianiem dobra od zła oraz doświadcz® niem poczucia winy i wstydu. Widać zatem, iż rozwój moralny jest ściśle związai® z rozwojem poznawczym, uczuciowym i społecznym.

Rozwój moralny dziecka postępuje od dostosowania się do nakazów i zakazóM do zachowania zgodnego z normami społecznymi. W wieku przedszkolnym dzieci® pozostaje pod wpływem nakazów i zakazów dorosłych. Początkowo respektuje nak® zy dorosłych aby uniknąć kary; stara się być posłuszne osobom, które mają władaj Starsze dzieci traktują zachowanie zgodne z regułami jako instrument do uzyskani™ nagrody: zadowolenia innych i zaspokojenia własnych dążeń. Zdaniem L. Kohlberj® (1984) mamy tu do czynienia z przedkonwencjonalnym poziomem w rozwoju moralności. Również Piaget (1967) uważa, że pierwsza moralność jest oparta na posłuszeństwie. Dziecko podporządkowuje się normom, zasadom narzuconym przea dorosłych, których obdarza szacunkiem. To właśnie szacunek wywołuje jednostrora ne wartościowanie i prowadzi do moralności polegającej na niewolniczym dostos® waniu się do narzuconych przez innych reguł, moralności heteronomicznej. W okresie moralności heteronomicznej dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnegłfl W myśl tej zasady należy postępować zgodnie z literą, a nie duchem prawa; nie sa dopuszczalne żadne odstępstwa od reguły. Stąd dziecko może niekiedy postępów® nielogicznie. Na przykład, zgodnie z regułą „nie należy innemu dziecku zabierał zabawek”, nie odbiera młodszemu bratu nożyczek, które wziął do zabawy, mimo 11 brat może zrobić sobie krzywdę. Dla dziecka liczy się jedynie wielkość materiał® czynu. Stąd w badaniach Piageta nad ocenami moralnymi, dzieci uważały, że gors® było dziecko, które przez nieuwagę stłukło kilka filiżanek od tego, które chcąc ukraś! konfitury stłukło tylko jedną. Dziecko nie bierze pod uwagę intencji sprawcy. Uważa że każde odstępstwo od reguły powinno być ukarane. Wielkość kary powinna bycj dostosowana do wielkości materialnej szkody. Kara powinna mieć formę sankcji eka piacyjnej prowadzącej do odpokutowania za niezgodne z normą zachowanie.

Rozwój moralny wiąże się także z odróżnianiem dobra od zła. Wewnętrznym przca wodnikiem w tym zakresie jest sumienie. Jest ono zbiorem norm i wartości w która człowiek wierzy i do których chce dostosować swoje postępowanie. Początl! kształtowania się sumienia są związane z poczuciem normy, które można obserwow® już u dzieci w 2. r.ż. Małe dziecko odróżnia wygląd przedmiotu zgodny z przyjęli „normą” od przedmiotu uszkodzonego. Potrafi odróżnić to, co dobre (akceptowane przea dorosłych) od tego, co de (nieakceptowane przez dorosłych). Ponadto swoje nieakceja towane społecznie zachowania często przypisują innym osobom, zwierzętom a naweS zabawkom. Od około 4. r.ż. dzieci zaczynają odczuwać wewnętrzny „powśdąg”, choa

118