66076 SNB14089

3. STATUS EPISTEMOLOGICZNY PROCESU WYCHOWANIA

Powszechnie uważa się, że w procesie wychowania jest strona wychowująca, a więc osoba fizyczna zwana pedagogiem lub instytucja wychowawcza, oraz strona wychowywana - czyli wychowanek. Oznacza to, że wychowanie jest relacją dwuczłonową. Lecz z relacji tej nie wynika jeszcze - kto, lub co - stanowi „strony” w procesie wychowania? Czy tylko istoty świadome, istoty rozumne lub istoty odczuwające, to znaczy doznające wrażeń? W pedagogice tradycyjnej sprawa jest „unormowana”, co oznacza, iż stronami w procesie wychowania są istoty ludzkie, zwane czasami podmiotami świadomymi. .

Rodzi się jednak pytanie czy wychowaniu podlegają tylko ludzie - czy też na przykład zwierzęta. Zapewne odpowiedź na to pytanie będzie zależała od samej definicji „wychowanie”. Jeśli wychowanie jest procesem świadomym, to podlegają mu tylko ludzie. Jeśli zaś jest to oddziaływanie pozaświadome, to podlegają mu też zwierzęta. Wybitny antropolog niemiecki Susanne Edel - jest zdania, iż w procesie wychowania przekazywane są jedynie oddziaływania i wzory, które mogą mieć swoje implikacje wychowawcze, lecz nie muszą. Edel podkreśla, że zwierzęta są bardziej podatne na proces oddziaływań, aniżeli człowiek, który oddziaływania drugiej osoby „reflektuje” często aktami świadomości. Edel mówi, że zwierzęta w procesie oddziaływań są bardziej „posłuszne” od ludzi, co miałoby znaczyć, że są one podatniejsze na proces wychowania.²⁶

Stanowisko Edel jest niezwykle kontrowersyjne, bowiem zależy ono od sposobu rozumienia, czym jest proces wychowania. Pogląd Edel zawiera też wiele „prowokacji” intelektualnej. Karl Adolf Schmidt dawno już zwrócił uwagę na fakt, że „posłuszeństwo” (Gehorsam) nie idzie w parze „z rozumem” (Vemunft). Jednak z uwagi, jaką przytacza Schmidt, nadal nie wiadomo, czy rozum zawadza posłuszeństwu, czy też go wspiera? Badacz ten podobnie jak Edel wywodzi, że zwierzęta „podatniejsze” są na „wychowanie” jako typ oddziaływania aniżeli ludzie.²⁷ Oczywiście ta „podatność” nie musi być przejawem łatwości wychowawczej, lecz może być zdeterminowana na przykład strachem. Bojaźń jaka występuje u zwierząt - jest istotnym czynnikiem zwierzęcych zachowań - wiedzą o tym treserzy. Herman Weimer, Oskar Vógelhuber, Josef Hartmann, Wilhelm Wtthr - wyznają pogląd, iż istnieją „strategiczne” czynniki

i formy oddziaływania wychowawczego. Strategiczne, to znaczy rozstrzygające, prowadzące nieuchronnie do celów, jakie zostały wcześniej w procesie wychowania ustalone. Stanowią one istotę procesu wychowania.

Jest jednak rzeczą dalece sporną a zarazem wątpliwą czy rzeczywiście istnieją rozstrzygające czynniki w procesie wychowania. PrzecieZten sam zespół wychowanków znajdujący się pod wpływem tych samych sytuacji i czynników sprawczych osiąga zróżnicowane stopnie wychowania. A przecież gdyby istniały faktycznie czynniki wychowawcze rozstrzygające, to wszyscy wychowankowie będący w identycznych sytuacjach pedagogicznych i pod wpływem tych samych czynników środowiskowych powinni uzyskać ten sam lub podobny poziom wychowania.

Jednak doświadczenie takiego stanowiska nie potwierdza, a więc zasadne staje się pytanie: czy faktycznie istnieją rozstrzygające czynniki wychowawcze, czy też jest to tylko zwykły postulat teoriopoznawczy. Sądzę, że kwestia jest o tyle złożona, bowiem nie pojmujemy do końca - jaka jest istota zjawiska wychowania. Czym jest wychowanie. Czy jest faktem ludzkim poznawalnym, czy też, jak mawiał Kant, przedmiotem Ding an sich lub po prostu - stanem nieoznaczonym.”

Trudno zatem rozprawiać o czynnikach rozstrzygających w procesie wychowawczym, skoro nie rozumiemy w zupełności, nie potrafimy do końca wyjaśnić samego zjawiska wychowania, to znaczy roli i znaczenia poszczególnych czynników wychowania. Zagadnienie jest badawczo niezwykle doniosłe, ale i dalece teoretycznie powikłane. Teoretycy wychowania często zarzucają praktykom „indolencję” w skuteczności wychowawczej. Zaś praktycy zarzucają teoretykom zbytni formalizm i brak respektu dla realiów. Tymczasem wina leży po obu stronach barykady.

Teoretycy nie chcą oświadczyć, iż brak im należytej skutecznej teorii wychowania, zaś praktycy nie doceniają roli refleksji nad wychowaniem. Z tego też względu proces wychowania w rękach praktyków nierzadko przeradza się w dryl wychowawczy. Można zatem powiedzieć, iż między teorią a praktyką wychowawczą wytwarza się niepożądany stan niewspół-miemości. Jak ukazuje to historia myśli pedagogicznej, poglądy myślicieli na naturę wychowania nie były na ogół jednolite, a często sprzeczne z doświadczeniem lub wykluczające się.

Jan Amos Komeński wyznawał optymizm pedagogiczny i wierzył w moc wychowania.³⁰ Tymczasem Jan Jakub Rousseau opowiada się za wychowaniem naturalnym - jako oddziaływaniem w pełni skutecznym. ¹

33

3 - Filozofia wychowania...