67641 P4160113

308 MARIAN KUTZNER

względem konkurencji, Nie wytworzyła się bowiem jeszcze ani elitarna kultura dworska, ani też komunalna miejska. Jeśli istniały, to do poło- 1 wy wieku XIV odgrywały rolę niewielką i często nietrwałą. ZakonnicyM byli w tym czasie na tych terenach jedyną stale zorganizowaną grupą •' intelektualną. Stąd brała się ich duża aktywność na dworach biskupich, | książęcych, a nawet i na dworze królewskim. Obserwujemy również ich 1 obecność w miastach. Jest rzeczą znamienną, iż prym pod tym względem : wiedli cystersi i franciszkanie. Wyeliminowali oni szybko, już w XIII w., konkurencję starych wspólnot benedyktynów i augustianów. Kultura | umysłowa i artystyczna szarych mnichów i braci ubogich nie stała tutaj, I co prawda, na najwyższym poziomie. Można się łatwo o tym przekonać^ wertując katalogi ich bibliotek oraz obserwując związaną z nimi twórczość artystyczną. Ich mentalność miała raczej zabarwienie praktycznej nie kształtowała się na wzorach głębszej spekulacji umysłowej.

Wydaje się, że właśnie ta mentalność, ów szczególny sposób łączenia ascetycznych ideałów z praktycznym poglądem na świat, wywarła znacz« ny wpływ na kulturę duchową miast środkowoeuropejskich, gdyż odpowiadała ideałom pierwszych generacji tamtejszego mieszczańśfc^fi. W tym też zjawisku upatrywać wolno źródeł owego konserwatyzmu i ..zakonnego” gustu artystycznego, który doprowadził do zaakceptowania w miastach zachowawczej bazyliki klasztornej. Gust ten kształtował się w poszczególnych częściach centralnej Europy W szczegółach rozmaicii} Zawsze był jednak zdeterminowany tradycjonalistyczną postawą ideową tutejszych klasztorów, szukających dla Swej sztuki wzorów ńrtystyc^ych w romańskich i wczesnogotyckich kościołach.

Dopiero około połowy wieku XIV zaczęły wykształcać się w Europie¹ Środkowej nowe centra kulturotwórcze, o zupełnie odmiennym obliczu ideowym. Przełom ten został spowodowany uformowaniem się nowych* lub odnowieniem dawniej mniej znaczących monarchii Luksemburgów, Andegawenów, Piastów i Habsburgów, które zaczęły odgrywać ważną rolę na politycznej i gospodarczej mapie ówczesnej Europy' Ich stolice, Praga, Buda, Kraków i Wiedeń, stały się ważnymi ośrodkami życia kulturalnego i intelektualnego. W nich zakładano uniwersytety. W nich zaczęła się gromadzić nowa elita intelektualna. Szybki wzrost znaczenia politycznego tych miast sprzyjał również przemianie ich mieszczaństwa.¹ Rozszerzające się gwałtownie horyzonty i kontakty z resztą Europy radykalnie osłabiły znaczenie dawniej tutaj dominującej kultury „klasztornej”. W drugiej połowie wieku XIV pojawiła się specyficzna kultura dworska środkowoeuropejska, pod wieloma względami dorównująca temu, co stworzyły wielkie dwory w Awinionie, Paryżu, Dijon, Neapolu. Była to już kultura w znacznej mierze laicka, a jeśli przejawiły się w niej