70073 img923 (2)

I

półsamogłoski

Jak się wydaje, warto pamiętać o zróżnicowaniu glajdów (półsamogło-sek) także i ze względu na kształt warg, żeby w pełni rozumieć charakterystyczne dla nich różnice artykulacyjne. Pominięcie tej cechy mogłoby w efekcie spowodować mylne wrażenie, że między dźwiękami [u] oraz [u] obserwujemy jedynie zróżnicowanie dotyczące ruchów języczka podniebienia miękkiego. Tymczasem porównywane tutaj dźwięki, posiadając wspólne cechy dźwięczności i tylności, różnią się między sobą zarówno ustnością [u] w opozycji do nosowości [u], jak i labialnością [u] w opozycji do nielabial-ności [u].

Mając na uwadze wszystkie cztery omówione wyżej kryteria klasyfikacyjne, glajdy (półsamogłoski) polskie można opisać jako pęczki czterech różnych cech artykulacyjnych. Szczegółowa charakterystyka poszczególnych półsamo-głosek przedstawia się następująco:

Charakterystyka półsamogłosek

Półsamogłoska (glajd) Kryterium i cecha artykulacyjna		W	Cu	w	[U] V		W
Ruchy języczka podniebienia miękkiego	ustność	+		+	+	+
	nosowość		+				+
Poziome ruchy języka	przedniość	+	+
	tylność			+	+	+	+
Ruchy wiązadeł głosowych	dźwięczność	+	+	+		+	+
	bezdźwięczność				+
Układ warg	labialność			+	+	+
	nielabialność	+	+				+

Zwróćmy w tym miejscu uwagę na fakt, że w niektórych podręcznikach (por. Ostaszewska, Tambor 1990: 42) niesłusznie na równi z wyżej przedstawionymi artykulacyjnymi kryteriami klasyfikacji stosuje się także podział glaj-dów (półsamogłosek) na zależne i niezależne. Rozróżnienie takie nie ma, moim zdaniem, racji bytu. Występowanie wszystkich glajdów (półsamogłosek) jest w jakiejś mierze zdeterminowane kontekstowo. Wśród omawianych tutaj dźwięków nie ma takiego, który nie podlegałby określonym ograniczeniom dystrybucyjnym (występowania). W szczegółach reguły występowania poszczególnych glajdów (półsamogłosek) polskich można ująć w formie następujących punktów:

1.    dźwięk [u] zajmuje względnie swobodną pozycję w wyrazach, może bowiem pojawić się w nagłosie i w śródgłosie wyrazów przed samogłoskami oprócz [i] oraz przed spółgłoskami zarówno dźwięcznymi, jak i bezdźwięcznymi. W wygłosie absolutnym pojawia się tylko po spółgłoskach dźwięcznych, por.:

ławka — [uafka] mało — [mauo] długi — [duug’i] łkać — [ukać] albo [ukać] dał — [dau]

2.    dźwięk [u’] pojawi się tylko przed samogłoską [i], por.: whisky — [u’isk’i]

William — [u’il’iam] weekend — [u’ikent]

3.    głoska [u] fakultatywnie pojawia się w pozycji wygłosowej po spółgłosce bezdźwięcznej oraz w śródgłosie w obustronnym sąsiedztwie spółgło sek bezdźwięcznych, por.:

pomysł — [pomysu] wyszedł— [vyśetu] rzekłszy — [źekuśy] jabłko — [uipuko]

W takich wypadkach możliwe jest jednak uproszczenie grup głoskowych. Polega ono na redukcji charakteryzowanego tutaj dźwięku I u]- W efekcie cytowane wyżej wyrazy zgodnie z normą mogą być realizowane w następujący sposób (por. Klebanowska 1990: 68, Sawicka 1995: 139):

pomysł — [pomys] wyszedł — [vyśet] rzekłszy — [żekśy] jabłko — [iapkoj