70790 LastScan54

niera i klasyka badań nad rozwojem człowieka w drugiej połowie życia. Jego teoria indywiduacji¹ stanowi prototypowy model przemiany wewnętrznej, prowadzącej przez mądrość do pełnej integracji psychiki (Jung, 1981). Mądrość to główny temat badań nad osobowością człowieka starego, podejmowanych w ramach psychologii ego (zob. s. 282).

Przedstawicielem psychologii ego, do którego prac najchętniej nawiązują badacze rozwoju osobowości w ciągu życia jest E. H. Erikson. Starość w koncepcji Eriksona przypada na ostatnie, VIII stadium rozwoju. Jego specyfikę określają alternatywne stany: „integracja ego vs rozpacz” (ego integńty vs despair). Integracja to „stan umysłu skoncentrowany na osiągnięciu poczucia harmonii oraz sensu” (Erikson, 1963, s. 268). Towarzyszy mu nienarcystyczna miłość oraz akceptacja siebie i własnego cyklu życia jako czegoś jedynego, niezastępowalnego, sensownego. Według Eriksona, osiągnięcie integracji jest równoznaczne z odkryciem sensu życia oraz przekonaniem o wartości własnej drogi życiowej mimo świadomości, że mogłaby ona przebiegać inaczej. Integracja jest rezultatem długotrwałego procesu przechodzenia przez siedem wcześniejszych stadiów rozwoju ego, jest swoistą nagrodą za dobrze przeżyte życie. Pozytywnym przejawem integracji jest brak lęku przed śmiercią; człowiek o zintegrowanej osobowości staje się gotowy do odejścia, jak po dobrze spełnionej misji. Przeciwieństwem integracji ego jest stan rozpaczy, sygnalizowany wzmożonym lękiem przed śmiercią przez osoby, które nie potrafią zaakceptować swojego życia jako unikalnej formy, a już nie mogą go zmienić. Widać to wyraźnie u ludzi pełnych żalu, poczucia winy, m.in. z powodu konwencjonalnego i konformistycznego stylu życia, porzucenia powołania na rzecz kariery, z powodu życia nienagannego, bez wielkich błędów, ale i pozbawionego pasji, zaangażowania. Powyższe poglądy znalazły potwierdzenie w badaniach Neugarten, Havighursta i Tobina (1968) oraz w badaniach Reicharda, Livsona i Petersena (1962).

Teoria Eriksona na temat rozwoju człowieka w ciągu życia przyrównywana jest do ustaleń dokonanych w nurcie badań biograficznych przez C. Biihler (1968, 1999). Znaczna zbieżność poglądów obojga autorów dotyczy zwłaszcza etapu późnej dorosłości. Biihler badała starość w dwóch okresach: od 65. do 80. r.ż. i od 80. r.ż. do śmierci. Tematem wiodącym pierwszego okresu jest samospełnienie (self--fullfilment). Stanowi ono rodzaj poczucia, że własne życie jako całość było wartościowe, że główne cele życiowe zostały osiągnięte. Poczucie spełnienia jest szczególnie ważne dla osób, które są przeświadczone o tym, że powinny angażować się w realizację wartości wyższych, stanowiących źródło gratyfikacji o niehedonicznym charakterze. Na podstawie analizy biografii 200 osób Biihler stwierdziła, że podstawowe pytanie, jakie stawiają sobie ludzie u schyłku życia brzmi: „Czy moje życ dodało coś do sumy ogólnego dobra, czy przyczyniło się do postępu ludzkości? Drugi okres starości jest, według Biihler, najmniej ciekawym okresem; dominu w nim regres do najwcześniejszych etapów rozwoju oraz koncentracja na zaspok janiu podstawowych potrzeb fizjologicznych. Towarzyszy temu akceptacja śmier i oczekiwanie na nią.

Podsumowując poglądy na temat osobowości człowieka starego dwojga pioni rów psychologii rozwoju w ciągu życia, reprezentujących dwa odrębne nur badawcze, należy uznać ich zbieżność w następujących punktach: (1) sposi przeżywania starości zależy od sposobu życia - rozwiązywania konfliktów typ wych dla wcześniejszych stadiów rozwoju (Erikson) lub od przebiegu życia, c; rodzaju realizowanych celów życiowych (Biihler), (2) integracja ego (Erikson) li poczucie spełnienia (Biihler), to najwyższe osiągnięcia przypadające na okres st rości. Wpływają one na poziom lęku przed śmiercią (wg Eriksona eliminują go, a v Biihler znacznie osłabiają), (3) oboje autorzy podkreślają rolę refleksji i retrospekc w adaptacji do starości.

Osobowość człowieka starego w badaniach empirycznych Rekonstrukcja obrazu osobowości człowieka starego na podstawie danych emp rycznych jest trudna z następujących powodów (por. podrozdz. 6.3.1 oraz podrozd 7.4.1):

1)    badania te przeprowadzane są z reguły metodami standardowymi, przeznacz' nymi dla osób młodszych, nie uwzględnia się w nich specyficznego konteks starości (np. odmiennych problemów życiowych oraz zajęć);

2)    abstrahuje się w nich od czynników społeczno-kulturowych, których rola je najbardziej znacząca w odniesieniu do osobowości człowieka dorosłego or: starego;

3)    w większości nie są to badania longitudinalne, lecz mają charakter przekrojów nastawione są na ustalanie różnic interindywidualnych; trudno na ich podstaw orzekać o stałości czy zmienności cech osobowości w ciągu życia;

4)    typowe dla tych badań jest koncentrowanie się na wyizolowanych wymiarai osobowości, co daje wyrywkową wiedzę o małej użyteczności zarówno dla te< rii, jak i dla praktyki;

5)    wyniki badań empirycznych nad osobowością człowieka starego są tak zróżn cowane - co nie może dziwić w kontekście wcześniejszych uwag - że trudr odnaleźć w nich jakąkolwiek w pełni wiarygodną prawidłowość ogólną.

Podstawowe pytanie, jakie tkwi u podstaw empirycznych badań nad osobowi ścią człowieka starego, to pytanie o charakterystyczne i typowe cechy jego zachi wania. Ich celem jest ustalenie: „Czy osobowość człowieka starego różni się od osi bowości człowieka młodego?”. Ujmując problem z perspektywy rozwojowej, chi dzi o rozpoznanie- zakresu zmienności cech osobowości w toku starzenia si Odpowiedzi na to pytanie udzielane są najczęściej w odniesieniu do dwóch sfer: c sfery podstawowych cech osobowości oraz do sfery potrzeb i postaw.

1

Indywiduacja - jeden z ważniejszych terminów w teorii C. G. Junga - oznacza przemianę człowieka w ciągu życia, od etapu różnicowania się struktur psychicznych, przez ich integrację w kierunku osiągania pełni osobowości (jaźni). W szerszym znaczeniu, odnoszącym się zasadniczo do rozwoju w I połowie życia, indywiduacja jest procesem naturalnym, właściwym każdej jednostce, nie wymagającym podmiotowego zaangażowania i kończącym się przystosowaniem do świata zewnętrznego. W znaczeniu węższym - jest procesem wymagającym udziału świadomości, refleksji, woli i wysiłku. Tą formą indywiduacji, specyficzną dla II połowy życia jednostki i polegającą (najogólniej) na przystosowaniu się do rzeczywistości wewnętrznej (głównie nieświadomych treści psychicznych) Jung (1969) zajmował się przede wszystkim.