71835 R5PC A str165

Według encyklopedycznego określenia, przez klauzulę generalną należy rozumieć przepis prawny, który przez użycie ogólnych pojęć, podlegających ocenie organu stosującego prawo, ma na celu osiągnięcie elastyczności w stosowaniu prawa.

Taką klauzulą był dawniej przepis wymagający od kupca postępowania zgodnego z „zasadami uczciwego obrotu”, przy czym owe zasady nie były nigdzie ściśle wyliczone, a zatem w razie sporu ocenie sądu podlegała kwestia, czy strony w swoich poczynaniach naruszyły je czy nie. Zasady te ulegały zmianom wraz z upływem czasu.

Można tu jeszcze dodać, że są klauzule generalne, które dają wyraz nie tylko rkiejś zasadzie ogólnej danej gałęzi prawa, lecz także między gałęziowej, przenikającej cały system prawny. W prawie cywilnym do takich zasad należy np. zasada wolności gospodarczej.

Ustawodawca posługiwał się klauzulami generalnymi we wszystkich przed-■ odeksowych uregulowaniach prawa cywilnego, a w szczególności jego części gólnej, a więc zarówno w „przepisach ogólnych prawa cywilnego” z 1946 r., jak w p.o.p.c. z 1950 r. W kodeksie cywilnym, w porównaniu ze stanem roprzednim, liczba klauzul generalnych uległa znacznemu zmniejszeniu, a zarazem uproszczeniu i ujednoliceniu¹.

W kodeksie cywilnym odgrywają istotną rolę następujące klauzule generalne: srimo - klauzula „zasad współżycia społecznego”, o których wspominają liczne przepisy kodeksu cywilnego, secundo — klauzula „społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa”, tertio - klauzula „niegodziwości celu świadczenia”. W tym ostatnim przypadku kodeks cywilny w art. 412 stanowi, że sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli owo świadczenie zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony - przepadkowi może ulec jego wartość. Posługiwanie się w art. 412 k.c. niedookreślonym pojęciem niegodziwości decyduje o uznaniu wymienionego przepisu za klauzulę generalną. W każdej sprawie na tle tego przepisu sąd będzie musiał ocenić, czy świadczenie miało „niegodziwy” cel — w aktualnym rozumieniu tego pojęcia.

Wśród klauzul generalnych prawa cywilnego istotną rolę odgrywają tzw. zasady współżycia społecznego, które należy rozumieć jako zasady uczciwego i lojalnego postępowania². Dla zilustrowania zagadnienia przyjrzyjmy się niektórym przepisom kodeksu cywilnego, które posługują się tym pojęciem. Wszystkie one mają swoje praźródło w przepisie konstytucji, według którego obywatel obowiązany jest przestrzegać przepisów konstytucji i ustaw, jak również „szanować zasady współżycia społecznego”.

165

1

   Tamże, s. 7.

2

   Por. Z. Radwański, Zobowiązania — cześć ogólna, Warszawa 1995, s. 132; J. Rajski, Przetarg w ujęciu nowych przepisów kodeksu cywilnego, PPH 1997, z. 1, s. 6.