79034 IMG51

Zagadnienie podmiotu życia po śmierci

Jeśli nawet z przytoczonych sposobów mówienia można wyczytać pewne przeświadczenie o jakiejś niejasnej kontynuacji egzystencji człowieka po śmierci, to trudniej jest wskazać na ewentualny podmiot tego dalszego trwania. Nie może być tym czynnikiem ciało, które rozpada się w proch^{1 6}. Czy więc Izraelici mieli mniej lub więcej jasne pojęcie jakiegoś czynnika różnego od ciała, który byłby w stanie przetrwać śmierć druzgocącą egzystencję ludzką? Jeśli tak, to czy ten element można wyobrażać sobie jako zstępujący i przebywający w Szeolu? Czy wobec tego wyrażenia w rodzaju Ps 94, 17 należy rozumieć dosłownie, czy też w znaczeniu przenośnym, obrazowym?

Ani obiegowe określenie pierwiastka życiodajnego (nefes, n^esamah), ani „duch” (ruah) nie dają podstawy do tego rodzaju interpretacji, która wskazywałaby na ich autonomiczne, samodzielne istnienie po śmierci człowieka; trudno też wskazać inne „duchowe” substancje, które mogłyby spełniać tę funkcję¹⁷. Nim przystąpimy do dokładniejszego omówienia wymienionych podstawowych pojęć antropologicznych, wystarczy stwierdzić, że zmarli nie są nigdy nazywani na^sdt („duszami”) ani ruhot („duchami”), lecz wprost mettm („umarli”), lub r^efd'im („cienie”) albo nawet ’^elohm (istoty, byty pozaziemskie). Specjalną nazwę noszą duchy wywoływane przez ludzi: są to 'obot (np. 1 Sm 28, 13); będzie jeszcze o nich mowa niżej. Wprawdzie niektórzy (dawniejsi) egzegeci dopatrywali się w „cieniach” (1^/a’tm) prymitywnego pojęcia jakiejś pozostałości z człowieka, ale termin ten nie był nigdy używany w znaczeniu pierwiastka niematerialnego (duszy) opuszczającego ciało. Należy powiedzieć, że z chwilą śmierci człowieka, tj. kiedy opuszcza go lub ginie zeń nefes, Stary Testament nie mówi nic dokładniej o jego dalszej egzystencji. Kiedy wypada jednak mówić o niej, pisarze natchnieni sięgają po pojęcie „cień” (r^e/6'ł>«), mówiące o jakiejś nieokreślonej pozostałości z całości człowieka o bardzo zredukowanej, minimalnej witalności. Z konieczności opisują je terminy zaczerpnięte z życia ziemskiego: „cienie” przebywające w Szeolu przedstawione są analogicznie do życia, jakie prowadzili na ziemi (Iz 14, 9 królowie na tronie; Ez 32, 27 wojownicy w zbrojach; 1 Sm 28, 14 Samuel w swym płaszczu prorockim itd.). Widocznie antropologia starotestamentowa¹⁸, daleka od jednolitości, nie umiała wskazać podmiotu egzystencji człowieka po śmierci. Jest to tym bardziej zrozumiałe, bo człowieka pojmowano jako jedną, niepodzielną całość; śmierć oznaczała jej rozpad. W tej sytuacji trudno było wyróżnić jakąś „część” tej jedności psychofizycznej, życie po śmierci rozumiano więc jako szczątkową formę „życia” całej osoby.

¹⁶ Także Job 14, 22 nie stanowi tu wyjątku. Trudny ten tekst bywa różnie interpretowany; zwykle utrzymuje się, iż „umarły odczuwa jedynie swoją własną zagładę i cierpi | tego powodu” -por. Horst, jw. s. 213-214.

¹ ’ Por. R. North. Seoarated Spiritual Substances in the Old Testament. CBQ 29:1967 s. 419-449, także N. P. B r a t s i o t i s. Nephes - PsycheWS\ip\ 15:1966 s. 58-89. Ogólną orientację w jęz. polskim zob. L. Stachowiak. Biblijna koncepcja człowieka. W: W nurcie zagadnień posoborowych. Red. B. Bejze. Warszawa 1968 s. 209-226.

" Pot. W. Schmidt Anthropologische Begriffe im Alten Testament. EvTh 24:1964 s. 374-388; L- Adler. Der Mensch in Sicht der Bibel Basel 1965; I. Rogerson. Structural Anthropology and the Old Testament. BSOAS 33:1970 s. 480-500; H. W. W o 1 f f. Anthropologie des Alten Testaments. Miinchen 1973. Ogólną orientację w jęz. polskim daje: L. Stachowiak, K_ Romaniuk. Antropologia biblijna. EK I 690-694.

13