79209 P1030932

[413]    TRADYCJE ANTYCZNE W SZTUCE EUROPEJSKIEJ    171

Akwizgranu, a słynny budowniczy opactwa gotyckiego w Saint-Denis, opat Sugerius, projektował przetransportowanie marmurów z term Dioklecjana, aby zużytkować je przy budowie swego chóru.

Dla człowieka średniowiecznego ruiny świata starożytnego stanowiły naoczny obraz przemijania ziemskiej potęgi. Godzono się z ich częściową zagładą, sądzono bowiem, że droga do regnum Christi idzie przez upadek ładu ludzkiego i wspaniałości ziemskiej („czwartego królestwa”). Dopiero „romantyczny” stosunek do ruin człowieka renesansowego odnajdzie w nich walory emocjonalnie związane z patetycznym odczuciem dramatu wielkości ludzkiej, jej przemijania, i — z uświadomieniem sobie dramatycznego konfliktu natury ludzkiej i losu (Heckscher).

Dla średniowiecznej estetyki nie mogła być piękną rzecz „niepełna”: zrujnowana budowla pozbawiona była integritas, zasadniczej jakości estetycznej składającej się na tomistyczne pojęcie piękna. („Perfectum autem dicitur, cui nihil deest secundum modum suae perfectionis, (...) quae enim diminuta sunt, hoc ipso turpia sunt'\ Summa Theol., I, qu. 5, a. 5c oraz I, qu. 39, a. 8c.) Nic więc dziwnego, że człowiek średniowieczny szukał wśród pozostałości antycznych tego, co trwałe i kompletne. Znajdował to w wyrobach złotych, gemmach i kamieniach, które obok integńtas posiadały także drugą niezbędną jakość plastyczną — claritas. Przedmioty tego rodzaju odpowiadały postulowanym przez filozofię średniowieczną cechom piękna: były tactu placentia i pulchre lucentia (św. Bernard).

Kamienie antyczne zbierano, gromadzono w skarbcach, wiążąc z nimi często magiczne wierzenia. Adaptowano je do nowych funkcji, jakie mogły pełnić, wchodząc jako elementy w nowe całości dzieł średniowiecznych (krucyfiks Herimana, XI wiek, Kolonia, Muzeum Diecezjalne, il. 128). Czasem zachowywano je bez przeróbek, np. waza opata Sugeriusa, dziś w Luwrze w Paryżu, na którą nałożono tylko złotego orła, symbolizującego zwycięstwo Chrystusa nad pogaństwem (il. 129). Kiedy indziej przystosowywano je do nowego celu przez zmianę formy obiektu, jego funkcji lub obu tych aitrybutów, jak np. Caracalla, który stał się świętym Piotrem na pieczęciach i pierścieniach, albo głowa Wenus, wmontowana jako głowa Chrystusa w wymienionym krucyfiksie Herimana. Taką adaptacją, nie bez symbolicznego znaczenia, było też wspomniane już używanie kolumn i architektonicznych elementów starożytnych w budowlach chrześcijańskich.

Adaptacja dzieł antycznych jest oczywiście jednym tylko fragmentem zagadnienia stosunku średniowiecza do antyku. Historia tego stosunku — to dzieje humanizmu średniowiecznego i studiów klasycznych. Ich szczególne nasilenie przypada na okres karolińskiej renouatio oraz na okres XI—XII wieku. Dzięki tym studiom, ze względów politycznych pogłębianym w środowisku dworskim w dobie Karola Wielkiego, antyk stawał się