81182 Wykłady z polskiej fleksji
0

2. Podstawowe pojęcia paradygmatyki fleksyjnej

Paradygmatykę fleksyjną zdefiniowaliśmy przez wskazanie jej zadań. Są to: klasyfikacja form wyrazowych pomiędzy wyrazy oraz ich uporządkowanie w paradygmatach. Paradygmatyka fleksyjną nic jest jednak samodzielnym działem fleksji, odrębnym od synlagmatyki fleksyjnej. Jest raczej obszarem zagadnień, obejmującym funkcjonalne zróżnicowanie form wyrazowych, podczas gdy syntag-matyka fleksyjną jest innym takim obszarem, obejmującym budowę form wyrazowych. Zagadnienia te wygodnie jest rozpatrywać niezależnie, choć w istocie są one jak dwie strony tego samego medalu.

2.1. O wieloznaczności terminu wyraz

Jak wiele innych terminów gramatycznych, słowo wyraz pochodzi z języka ogólnego i charakteryzuje się właściwą językowi ogólnemu wieloznacznością, która bywa niepożądana w opisie naukowym. Dlatego różnym znaczeniom tego słowa dobrze jest przyporządkować terminy o wyrazistszym zakresie i używać ich, jeśli nie zawsze, to przynajmniej wtedy, gdy zachodzi obawa, że słowo wyraz mogłoby być niewłaściwie zrozumiane.

Pierwszym i najprostszym sposobem rozumienia tego słowa jest ujmowanie go w sensie czysto ortograficzym. Zgodnie z nim wyraz jest nieprzerwanym ciągiem liter ograniczonym obustronnie odstępami lub znakami interpunkcyjnymi. Ujęcie to nie oznacza, że w tekście mówionym nie ma wyrazów, wyrazy mówione traktuje jednak jako wtórne wobec pisanych (oczywiście nie genetycznie, lecz tylko pojęciowo). Tak rozumiany wyraz będziemy nazywać słowem. W zdaniu Co tu się dzieje? mamy zatem cztery wyrazy, a ściślej mówiąc - cztery słowa.

Druga możliwość odczytania słowa wyraz polega na przypisaniu słowom w tekście określonej interpretacji semantycznej i gramatycznej. Wyraz oznacza wtedy to, co dotychczas nazywaliśmy formą wyrazową - jednostkę tekstu ujmowaną w określonym znaczeniu i funkcji, np. jako rzeczownik w określonym przypadku określonej liczby. W zdaniu Co tu się dzieje? mamy cztery słowa, ale tylko trzy formy wyrazowe, gdyż jedna z nich (się dzieje) składa się / dwóch słów.

Fakt, że formy wyrazowe - w przeciwieństwie do słów - są interpretowane w określonym znaczeniu i funkcji, oznacza, że identyczne słowa mogą odpowiadać różnym formom wyrazowym. Na przykład słowo co w zdaniu Co tu się dzieje? reprezentuje inną formę wyrazową niż w zdaniu Co tam masz? - pierwsze co jest zaimkiem w mianowniku, drugie zaimkiem w bierniku. Jeszcze czymś innym jest co używane samodzielnie, zresztą niezbyt uprzejmie, w funkcji wykrzyknika, np. przez osobę, która czegoś nie dosłyszała i prosi o powtórzenie (Marku! - Co?). Zauważmy, że w przeciwieństwie do co zaimkowego co wykrzyknikowe się nie odmienia.

W niektórych opracowaniach obok pojęcia form wyrazowych występuje synonimiczne pojęcie form fleksyjnych. U nas terminy te jednak nie będą synonimami. Przez formy fleksyjne będziemy rozumieć formy wyrazowe wyrazów uiImiennych. W omawianym przykładzie Co tu się dzieje? drugie słowo reprezentuje lormę wyrazową zaimka tu, której nie nazwiemy formą fleksyjną, gdyż zaimek ii n się nie odmienia.

Trzecim sposobem rozumienia słowa wyraz jest ujmowanie go w sposób bardziej abstrakcyjny - nie jako jednostki tekstu, lecz jako jednostki słownika albo systemu języka. Możemy mówić o wyrazie - jak zresztą czyniliśmy dotychczas mając na myśli zbiór odpowiadających mu form wyrazowych: pies, psa, psu itd. I nk rozumiane wyrazy są nazywane leksemami. W dalszej części książki pojęcie lo /definiujemy dokładniej.

Z lego, że wyrazy-słowa i wyrazy-formy wyrazowe są jednostkami tekstu, 'i ymkii, że można zliczyć ich wystąpienia w tekście. W powtórzonym zdaniu Co tu wt i!ziaje, co tu się dzieje? występuje osiem słów i sześć form wyrazowych. Gdyby |i diuk liczyć tylko różne jednostki, a więc ignorować powtórzenia, wynik byłby u połowę mniejszy: cztery słowa i trzy formy wyrazowe. Aby lepiej zdać sprawę / ló/nicy w obliczeniach, możemy powiedzieć, że za pierwszym razem liczone były |i diioMki tekstu traktowane jako okazy (inaczej egzemplarze), za drugim razem zaś |i (liiosiki traktowane jako typy. Inny przykład: w zdaniu Co tu się dzieje, co tam muc ' jest siedem słów okazów i sześć słów typów (bo co się powtarza). W tym samym zdaniu jest sześć form wyrazowych: co, tu, się dzieje, co, tam, masz (dwa

•    Iowa co liczymy osobno, gdyż pierwsze jest mianownikiem, a drugie biernikiem), l i i i wstawienie typów i okazów jest użyteczne nie tylko w gramatyce. Na przykład nu pytanie Ile masz znaczków w klaserze? można odpowiedzieć dwojako, podając li> /hę typów (bez uwzględnienia dubletów) lub liczbę okazów (z dubletami).

W przeciwieństwie do słów i form wyrazowych leksemy nie dają się zliczać

•    u dwu sposoby. Nie są one bowiem jednostkami tekstu, lecz systemu języka, u w systemie językowym przeciwstawienie typów i okazów nie istnieje. Co więcej, pytanie Ile jest leksemów w danym tekście?, jest ściśle biorąc, żle postawione. Mn/emy je poprawić, pytając: Ilu leksemów utyto w danym tekście? - i w odpowiedzi podać liczbę leksemów, którym odpowiadają użyte w tym tekście formy Wyrazowe.