85088 IMG98

123

Archeologia kulturoznawcza. Projekt dyskursu „negatywistycznego"

Możliwe, że dla naszych przodków, żyjących w odległej przeszłości, ważniejsze mogło być uznanie faktu, że wszystko, co zostało odpowiednio zrobione, jednocześnie było zaczarowane. Natomiast parametry wykonywanej rzeczy interesujące dzisiaj archeologa wcale nie musiały być szczególnie eksponowane. Obecnie nie potrafimy wyrazić, na czym „pozytywnie” polegała istota dostrzeżonego tu, archaicznego braku podziału w kwalifikowaniu poszczególnych aspektów działania, robienia czegoś. Innymi słowy nie wiemy, czym rzeczywiście dla dawnych Indoeuro-pejczyków była owa *k^werHa. Pozostaje nam stwierdzić „negatywnie”, że dla nas co innego oznacza zrobić coś po prostu, a co innego usiłować coś zaczarować. Pierwszy aspekt jest historycznie świeżą oczywistością naszego doświadczenia kulturowego, ponieważ uznajemy, iż rzecz jest przede wszystkim wykonana w wymiarze fizycznym. Natomiast ten drugi aspekt, czyli zaczarowanie, uznawane kiedyś za niezbędny warunek stworzenia i istnienia rzeczy, jesteśmy gotowi uważać za niekonieczny, a nawet anachroniczny dodatek.

Kolejny przykład praindoeuropejskiej nazwy naczynia zawiera treści istotne dla archeologów. Praindoeuropejskie *bholn- ‘kuliste naczynie, wykonane zapewne ze skóry’, było podstawą rozwoju indoeuropejskich nazw *bholg’his ‘worek’ i *bhaln-dLa ‘naczynie, garnek’. Nazwy te mówią między innymi o kształcie obiektu. Najbliższe odpowiedniki leksykalne to: staroindyjskie bhanda ‘naczynie, garnek’, greckie phallós ‘fallus, penis’, łacińskie follis ‘skórzany mieszek, worek’, frygijskie ballion ‘skórzana atrapa’, walijskie belleg ‘torba, sakiewka’ staroislandzkie bolli ‘miska do picia’, ‘naczynie kuliste’; średnioirlandzkie ballan ‘naczynie do picia’, staro-wysoko-niemieckie bolla ‘pęcherz wodny’, średnio-wysoko-niemieckie bolle ‘naczynie kuliste, pąk’, anglosaksońskie bolla ‘miska’, starosaksońskie bollo ‘czarka do picia’. Przytoczone tu nazwy ogniskują się wokół pierwotnego znaczenia ‘okrycie, kulisty, pękaty pojemnik ze skóry⁵ (J. Pokorny 1959: 120-121).

Tymczasem w grupie podanych wyżej nazw zawarta jest informacja ważna dla kulturoznawcy. Mianowicie podstawą rozwoju tych nazw jest morfem *bhel-, *bhle-‘pęcznieć, nadymać się, nabrzmiewać’ będący kontynuantem nostratyckiego **bAlHA lub w innej wersji **bVlHV ‘dąć, nabrzmiewać’, ‘przebierać’ (o mierze płynu). Według A.L. Bomharda, odpowiedniki afro-azjanickie nasuwają skojarzenia z użytkowaniem naczyń, np. prasemickie *bll ‘wylewać, upuszczać nadmiar płynu’ (A.L. Bomhard 1977: 64; V. Błażek 1989: 202). Ukazana nazwa mówi o pojemniku, którego pierwotna definicja kulturowa wprawdzie uwzględniała jakości morfologiczne obiektu, ale ujmowała je jako skutek dynamicznych procesów, którym owo naczynie podlega. Wnikliwsza analiza kolejnych odpowiedników leksykalnych pozwala dojść do wniosku, że kulistość naczyń wyrażała „archaiczną wizję natury” jako ciągłego wzrastania. Jest to bliskie późniejszym poglądom Greków na temat physis. Prawdopodobnie kulistość naczynia była dla naszych przodków nie tylko cechą morfologiczną, ale stanem rzeczy. Mówiąc obrazowo, owo naczynie mogło być postrzegane nie jako ‘coś nabrzmiałego’, ale jako ‘nabrzmiewanie’. Niewykluczone, że wykonanie takiego pojemnika łączyło się z magią sprawczą. Było ono gestem gwarantującym stały przyrost zawartości poprzez fakt wykonania pojemnika, który już dzięki nazwie był czymś, co bezustannie wzrasta, pęcznieje.