86181 STP84852

53

BADANIA ANKIETOWE

towe — jako jej praktyka badawcza — status metody naukowej, jak zauważa Antoni Sutek (1989, s. 9-10): „Obiegowa [pozytywistyczna] filozofia nauki [...] narzucała ideat socjologii jako nauki ścisłej, ilościowej, respektującej wymogi empirycznej sprawdzałności itd. [...] Badania te obfitowały wszak w scjentystyczne parafernalia: posługując się statystyczną teorią, pobierano w nich losowe próby, stosowano zestandary-zowane narzędzia, nadawano sens empiryczny teoretycznym konstruktom, dobierano wskaźniki i próbowano pomiaru, wyniki przedstawiano w postaci tabel, a zależności wyrażano w postaci współczynników”.

Polskie tradycje badań ankietowych sięgają początków naszego stulecia. Więcej takich badań, dotyczących przede wszystkim warunków życia, pojawiło się w okresie międzywojennym za sprawą działalności Instytutu Gospodarstwa Społecznego. Były również incydentalnie prowadzone podczas II wojny światowej i po wojnie. Jednak do 1956 r. w polskiej socjologii dominowała monografia terenowa, analiza dokumentów osobistych, danych urzędowych i materiałów historycznych. Po październiku 1956 r. nastąpiła w Polsce ekspansja badań ankietowych. Nie był to jednak wynik odwołania się do wcześniejszych polskich tradycji badawczych, ale głównie skutek przejęcia wzorców socjologii amerykańskiej. Od tego czasu badania ankietowe zdominowały polską socjologię empiryczną. Trzeba jednak pamiętać, że rozumienie terminu „badania ankietowe” przeszło ewolucję: początkowo oznaczał on metody analizy warunków życia, faktograficznego opisu społeczeństwa, później także metody badania subiektywnych aspektów zjawisk społecznych — postaw, opinii, poglądów.

Należy zaznaczyć, iż w polskiej metodologii można wyodrębnić dwa zasadnicze stanowiska w kwestii pojmowania badań ankietowych: jedno związane ze Stefanem Nowakiem i metodologiczną szkołą warszawską i drugie—rozwijane przez Jana Lutyńskiego w obrębie łódzkiej szkoły metodologicznej.

Dla Nowaka (1965, s. 66) ankieta to „kwestionariusz, który został opracowany w taki sposób, iż bądź obywa się całkowicie bez pośrednictwa osoby trzeciej [...], bądź też, w przypadku kiedy posługujemy się pomocą ankieterów, funkcje ich polegają na możliwie wiernym, dosłownym przekazywaniu treści pytania w jedną stronę, przy obniżeniu do niezbędnego minimum ich roli w interpretowaniu zarówno pytań jak i odpowiedzi".

Lutyński (1968, s. 43) uważa za celowe „używanie nazwy «ankieta» na oznaczenie grupy technik standaryzowanych, w których badacz otrzymuje materiały w procesie wzajemnego komunikowania się z innymi osobami odpowiadającymi pisemnie na jego pytania”, jest to więc rodzaj komunikowania, który wyłącza ankietera z procesu badawczego. Wywiad kwestionariuszowy z kolei — będąc techniką opartą na komunikowaniu się bezpośrednim — wymaga udziału ankietera jako osoby zadającej pytania i zapisującej odpowiedzi. Jest to więc kontakt „twarzą w twarz", który powoduje wiele kłopotów metodologicznych szczegółowo opisanych w pracach prowadzonych w łódzkiej szkole metodologicznej (por. Kubiak, Przybyłowska, Rosto-cki, 1992).

Do najczęściej stosowanych technik ankietowych należą:

•    ankieta pocztowa (kwestionariusz jest wysyłany i zwracany pocztą);

•    ankieta prasowa (kwestionariusz jest publikowany w prasie i zwracany pocztą);

| ankieta dołączona do kupowanych towarów konsumpcyjnych i zwracana pocztą;

•    ankieta rozdawana (badacz lub ktoś w jego imieniu rozdaje kwestionariusze i wypełnione zbiera z powrotem);

| ankieta telefoniczna, radiowa, telewizyjna (tekst zostaje przekazany przez media, a odpowiedzi zwracane są pocztą);

| ankieta audytoryjna polegająca na tym, że badani zebrani w jakiejś sali wypełniają kwestionariusz pod kontrolą badacza;

| ankieta ogólnie dostępna (kwestionariusz jest wyłożony w teatrze, muzeum, na wystawie, a jego zwrot następuje w określonym miejscu, najczęściej do urny).

Trzeba wyraźnie podkreślić, iż w polskiej praktyce badawczej funkcjonuje szerokie rozumienie terminu „badania ankietowe”. Jego sens wyznaczają następujące cechy:

| badania ankietowe przeprowadza się zawsze na próbie reprezentatywnej (losowej, kwotowej lub lo-sowo-kwotowej);

1 w badaniach tego typu wykorzystuje się kwestionariusz wywiadu lub kwestionariusz ankiety w wysoce standaryzowanych wersjach;

•    materiały zebrane w badaniu ankietowym (odpowiedzi udzielone przez respondenta i zapisane przez niego samodzielnie bądź przez ankietera) są opracowywane w sposób ilościowy; dzięki zastosowaniu odpowiednio oprogramowanych komputerów (pakiety statystyczne SPSS, Statgraph, SAS) istnieje możliwość wykorzystywania coraz bardziej skomplikowanych technik statystycznych (np. analiza czynnikowa, analiza wariancji, analiza skupień, metody dyskryminacyjne i analizy ścieżkowe).

Przyjmuje się, że badania ankietowe rozpatrywane jako metoda naukowa socjologii empirycznej odwołującej się do filozofii neopozytywistycznej są: