89089 Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym (12)

skiej. „Powieść-worek” nie jest więc zainteresowana fundamentalnym założeniem powieści XX wieku, czyli narracyjnym ukazywaniem relatywności naszej wiedzy o świecie. Zasady narracyjne „powieści-worka” tylko w tym przypominają konstrukcje kubistyczne, że przedstawiają „rzeczywistość” z wielu stron narracyjnych konwencji. Tak jak przedmioty na obrazach kubistów malowane były z uwzględnieniem jednoczesnego położenia ich różnych stron, a więc z naruszeniem („deformacj ą”!) empirycznych możliwości widzenia, tak też „powieść-worek” nie przywiązuje znaczenia do zasad perspektywy narracyjnej, do kategorii dystansu, pozycji narratora czy punktu widzenia. Jak wiadomo, właśnie respektowanie zasad perspektywy narracyjnej było kamieniem milowym rozwoju nowoczesnej prozy. Tymczasem „powieść-worek” znosi wszystkie zasady porządkujące narrację w powieści klasycznej — nie gardzi żadnym, nawet najbardziej „anachronicznym” i „nieliterackim”, sposobem opowiadania. „Powieść-worek” mogła być bowiem —jak wspomniałem — „zlepkiem” wszystkich odmian prowadzenia narracji. Taka możliwość świadczy, że w poetyce omawianych utworów sposoby opowiadania funkcjonowały jako gotowe konwencje. Powieści te, a szczególnie dzieła Jaworskiego i Witkacego, „żywią się” typowymi skamielinami literackiego wysłowienia. Podstawowym kontekstem odniesienia „powieści-worka” jest więc język powieści dojrzałego realizmu: sens działań narracyjnych omawianych autorów ujawnia się właśnie w obnażaniu tego systemu prozy. I w tym także wspólna jest im polemika z estetyką mimetyczną (zwłaszcza w wersji natu-ralistycznej, co expressis uerbis podkreślał Witkacy).

Dominacja funkcji poznawczej w utworach realizujących reguły estetyki realistycznej wiązała się zawsze z programowym zacieraniem wszelkich „szwów artystycznych”. Powieść klasyczna miała być bowiem zwierciadłem życia, kopią natury, studium pewnych wycinków rzeczywistości, w których elementy literackości uległy zatarciu lub całkowitej neutralizacji. Tymczasem autorzy „powieści-worka” postępują zgoła odmiennie: wszystko w ich powieściach jest maksymalnie sztuczne, a literacka działalność autora obnażona na każdym poziomie utworu. To właśnie owe „szwy literackie” w znacznym stopniu deformują „przedmiotowy” aspekt powieści. Można więc mówić o wyraźnej zmianie hierarchii w relacji literatura — materiał tematyczny. Jak wiadomo, w estetyce mimetycznej kategorii „życia” przyznaje się druzgocącą wyższość nad sztuką (literaturą). Tymczasem „powieść-worek” ze względu na nasycenie konwencjami — iw tym tkwi jej rys modernistyczny! — przywraca wartość temu, co skrajnie literackie i artystyczne. Paradoksalnie więc — zwłaszcza w przypadku założeń Witkacego — „powieść-worek” jest obroną autonomicznych wartości sztuki literackiej, ponieważ jej głównym materiałem tematycznym są konwencje artystyczne. „Powieść-worek” można tym samym określić jako deziluzję naturalności literackiego wysłowienia.

W płaszczyźnie poetyckości prozy jest to sprawa niezwykle ważna. Każdy bowiem element „powieści-worka” odsyła nie do stanów rzeczy istniejącej rzeczywistości, lecz zawsze do konwencji wypowiedzi o tej rzeczywistości. Spoza słów, zdań, motywów, schematów, zdarzeń etc. wyzierają ich językowe (literackie) pierwowzory. Właśnie ta nonszalancko ujawniana uprzedniość wykorzystanych wzorców literackich wobec „przedmiotowych” sensów „powieści-worka” była chyba największym wyzwaniem, jakie proza ta rzuciła mi-metycznym ambicjom powieści i jej czytelniczej recepcji. W perspektywie dłuższych odcinków procesu literackiego to, co niektórzy czytelnicy uważali za „nieudolność” i „epigonizm”, było wszakże krytyczną analizą możliwości języka prozy narracyjnej.

B. Powieściowy status postaci: relacja narrator — postać

Dualizm roli narratora i świata przedstawionego szczególnie wyraźnie jest widoczny w relacji narrator — postać. W „po-wieści-worku” mamy do czynienia z rezygnacją autora z koncepcji postaci jako osoby „żywej”, wyposażonej w pełnię doznań psychicznych i jednocześnie bytowo niezależnej od narratora. Jak wiadomo, co najmniej od czasów Flauberta po powieść stream of consciousness fundamentalnym założeniem poznawczym i aksjologicznym powieści europejskiej jest — w imię „obiektywizmu” — przedstawianie postaci literackich jako „istnień” nie poddanych ingerencji narratora. W płaszczyźnie ewolucji poetyk narracyjnych wiązało się to z przekształca-

85