IMG�10 (2)

162

162

Studium in. cjJ

nie naśladowała Balzaka, by — tym bardziej - _nip I Eugeniuszem Sue i odorem „powieści tajemnic" oL^i L W ^h* była scottowska. Tego ostatniego zastrzeżenia nie pod?J* '-^;1'^nu' ^któr koteria petersburska (dlatego tym mocniej podnosili j_e 1 i Stannica Hulajpolska Grabowskiego (1840), i Listopad wuskiego (1845—1846) powstały z wierności wobec kaJ

nawet

ggj

wnosił do opowieści swoją osobowi_

iSPt% by zagrażał przeobrażeniom się iostrą, karykaturalno-groteakową wizję nonsensów.

' w Wędrówce po małych drogach Kazimierza Bujnickiego IM1), pierwszej w tym podróżniczym cyklu powieści międzypo-Ltaniowej, jest to młody rozumny ziemianin^sytuującj^rię

| joli obserwatora i współtowarzysza par oty godni owego wojażu

jffego przyjaciela na Żmudź dla uregulowania sprawy

_    —!-—-r—-i rvch i poznania panny, temuż przyjacielowi wyznaczonej testa-

Spore nadzieje na realistyczną panoramę rozbudziła -X    u. v ł ^J , ^y ,,, _a,_x.u_rnxAt

............. nBSBi - t--------5    §!f    ^{Ma to} W& ^dla "amatora podróż „szubiaw-

^Jl jko-sentymentalna ’⁴⁵. Pierwszy człon zaoo_w_i_e£izi_odsyl^

wanego wzoru. Wynikała stąd jednak przestroga, że

piórem tak utalentowanego pisarza jak twórca Pamiątek SopM literalna wierność schematom nie prowadzi do sukcesu*—’

głośnym Klubie Pickwicka Dickensa (1836) — konweńH fabuły biograficzn o-p odróżniczej, tym bardl| że jej literacką efektywność potwierdził niebawem pierwszy ta Martwych dusz Gogola (1842). Eksploatowana nieprzerwanie! z górą stu lat i sprawdzona na usługach różnych stylów i szkój poetyckich od Swifta po romantyków⁴³ zdawała się być zbsj wienną metodą stworzenia pożądanej całości z obrazków, szra ców, „fizjologii”, nowel, gawęd i innej literackiej „drobnicy^ jaka zaczynała zalewać periodyczne i nieperiodyczne wydawnid twa krajowe, zazwyczaj usprawiedliwiające się gromadzenia^ w ten sposób budulca na przyszłą wielką powieść polską.⁴¹ ■ Obawy przed reaktywowaniem tradycji awanturniczej, wspiej ranę niechęcią do współczesnej powieści francuskiej i umacnianej pochwałami tableaux de genre dały taki skutek, że podróżna kanwa została mocno oczyszczona z elementu zdarzeniowego; j „Uprawdopodobniona” w duchu codzienności, sprowadzona do roli mechanicznej nici wiążącej epizody — stawała się podróż! międzypowstaniowa opowieścią o kilkunastu czy kilkudziesięciu! Niekoniecznie sąsiadujących z sobą) dniach wędrownego życia! bohatera.^ Tym bohaterem był „zwykły” człowiek, odbywający!

* wyjazd (np. w sąsiedztwo, na jarmark, na kontrakty I serwinaiM^^{lenia i}"*^ere?^^w familijnych czy dla ożenienia się) i ob* I

Sm s°P°wiadan. Żaden więc Pick-pisał J. Parvl, O literackiej „podróże    eksploatacji motywu podróży 1

zycji pejzażu u Choteaubrianda),    & zagadnień kompo- I

s. 11—23.    ISreofllologiczny” 1867, nr 1, ]

⁴⁴ Tym „małym formom" poświecił*™, „    I

dium o polskich obrazkach prozą _w 0fcrani_e realizmu w«. I 1863, Gdańsk 1972.    I

113

„formy prawttdwaj"

żaden

kłości’* spadko-_ __ _^^^^^_ipowiedzi odsyła więc | jo konwencji spożytkowanej przez autorów z kręgu „Wiadomości brukowych” i w ogóle dydaktycznej tradycji motywu podróży.⁴*

IPP ^w stosunku do tamtej tradycji nastąpi realistyczna kolektura motywacyjna (bo nie będzie to podróż na utopijną wyspę ani lot na łopacie czarownicy w nieznane), to w istocie mewiele się zmieni sama intencja. Co najwyżej, stępi się z saty-jłyanej w dobrotliwie moralistyczną. W rezultacie czytelnik Bujnickiego otrzymuje „opisanie” przynajmniej setki figur powiatowych znad Diwiny, nazywanych często sposobem oświeceniowych dydaktyków (pan Szumnicki, pan Lata wieki, pan Ry-mowski, pan Pykalski itp.) oraz kilkanaście scen z życia prowincjonalnej szlachty utrzymanych w tonacji umiarkowanego krytycyzmu i — by obraz nie był wyłącznie czarny — kilkanaście budujących przykładów.

Kraszewski w 8 tomach Latarni czarnoksięskiej (1843—1844) postąpił analogicznie. Wprawdzie w drugiej części utworu naruszył nieco konwencję podróży i uwikłał bohatera w przygody sensacyjne, ale istotne zadanie fabuły pozostało nadal pretekstowe: umożliwić wgląd w różne środowiska. Przeprowadza więc pisarz swego bohatera najpierw przez szereg domów ziemiańskich na Ukrainie, przez kijowskie i dubieńskie kontrakty, a potem przez stołeczną Warszawę i „przy okazji jego wędrówek opisuje — jak to już policzono « — ponad dwie setki typów so-

« K. Bujnicki. Wędrówka Po małych drogach. Szkice obyczajów na prcmrfw^i, t^I,    s.^ 6^ _{g K Potockie}go Podróży do Ciemnogrodu,

Warszawa 1820. Charakterystyka i źródła powieści Kraszewskiego w la-

tao^{Krkk6w (br>,}r^l I