162,163

sza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formatu (rozmiaru) zgłoskowego wersów. Przy zachowaniu wszystkich krępujących rygorów wersyfikacji składniowej stwarzało to dodatkowe ograniczenia swobody wypowiedzi. Dlatego też na progu renesansu zarysowują się w technice wierszowej przemiany polegające na wprowadzeniu wiersza prawie równosylabicznego, a ograniczającego reguły pełnej zgodności wersowej i składniowej. Tendencje takie — jeszcze nieśmiałe — widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.

B.Wiersz sylabiczny

Nową erę w rozwoju polskiej poezji — także i w dziedzinie budowy wiersza — otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem, który, żywotny aż po dzień dzisiejszy, wszedł na stałe do kanonu polskich technik wierszowych. W odróżnieniu od wiersza średniowiecznego i wczesnorenesansowego odznacza się on:

a)    ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna),

b)    zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.

Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów, które decydują o rytmicznej równowartości poszczególnych wersów:

! 1) jednakowej liczby sylab w wersie;

2) stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki, w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe¹;

¹ W przytaczanych przykładach przedział średniówkowy jest zaznaczany podwójną kreską pionową.

162

3)    stałego akcentu na przedostatniej sylabie wersu, czyli innymi słowy

stałej klauzuli paroksytonicznej;    -

4)    akcentu paroksytonicznego przed średniówką, co w przeciwieństwie do cech wymienionych w punktach poprzednich nie miało charakteru wierszowej konstanty, a było tylko wyrazistą tendencją rytmi-zacyjną;

5)    regularnie rozłożonych rymów o ustabilizowanej przestrzeni pół-torazgloskowej, a więc tzw. rymów żeńskich. Oprócz najpowszechniejszego sylabowca rymowanego pojawiać się mógł również nie rymowany, zwany wierszem białym.

Rygorystyczne przestrzeganie określonej ilości sylab w wersie sprawiło, że w ramach wersyfikacji sylabicznej powstały możliwości wyboru i rozgraniczenia różnych rozmiarów (formatów) wierszowych. O ile w ciążącym ku sylabizmowi wierszu średniowiecznym wyrazistą różnicę odczuwało się, najogólniej mówiąc, między rozmiarami dłuższymi (oscylującymi wokół trzynasto- i jedenastozgłoskowca) a krótszymi (zgrupowanymi wokół ośmiozgłoskowca), o tyle w wierszu o sylabizmie ścisłym dają się wyodrębnić zupełnie ostro formaty różniące się od siebie długością jednej sylaby, a nawet formaty o tej samej liczbie sylab, a tylko o umieszczonym w innym miejscu przedziale średniówkowym.

Możliwości nieosiągalnych przedtem zróżnicowań, jakie otwarły się przed rytmiką wierszową, znalazły swoje zastosowanie już w poezji Kochanowskiego. W utworach jego spotykamy aż kilkanaście odmian sylabowca od pięcio-do czternastozgłoskowca, przy czym dzięsięcio-, jedenasto-, dwunasto-, trzynasto- i czternastozgłoskowce występują w dwóch odmianach średniówkowych. Wyraźnie bowiem odróżniany jest /dziesięciozgłoskowiec 4+6 od dziesięciozgłoskowca 5+5, jede-nastozgłoskowiec 5+6 od jedenastozgłoskowca 4+7/ dwunasto-zgłoskowiec 7+5 od dwunastozgłoskowca 6+6, trzynastozgłosko-wiec 7+6 od trzynastozgłoskowca 8+5 i czternastozgłoskowiec 8+6 od czternastozgłoskowca 7+7.

W niemal pięćsetletnim dorobku polskiego sylabowca wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym — po siedemnaście. Wersy przekraczające te granice, jakkolwiek się zdarzają, na ogół nie występują samodzielnie i przeplatane są z wersami innej miary. Wersy bardzo długie stają się zbyt rozwlekłe i zatracają właściwą rytmiczność, natomiast formaty bardzo krótkie są mało pojemne

u*

163