kem107

TROLLE 2/2

mędrcy (/oh. Bólthorn; Wafthrudnir), co chyba pozostaje w związku z przekonaniem o ich sędziwym wieku (por. rozpowszechnioną identyfikację starości z mądrością).

Przekonanie, że thursy są sprawcami zakażeń (może nawet chorób w ogóle?) nie ma potwierdzenia ani w Eddach, ani w sagach, ale niewątpliwie było wystarczająco mocno zakorzenione w przekonaniach północnych Germanów. Jeszcze dziś w Norwegii zastrzał przypisuje się demonicznemu Tussowi („Thursowi”, „Olbrzymowi' ), a samo to ropne zapalenie nazywa się tussebit, dosł. „ukąszenie thursa” (por. szw. tossebet z tymże znaczeniem). Najwyraźniej mamy tu do czynienia z kontynuacją starego wyobrażenia o przyczynach choroby, z którą walczyli uzdrawiacze (zob. magia).

TROLLE: zob. Jotunowie.

TUNNI (liinni), niewolnik konunga —> Anna i strażnik jego skarbów.

Po śmierci starego władcy wielką część majątku zakopał, a następca tronu, -> Kgil\ być może z tego właśnie powodu, zmusił ojcowskiego pupila do wykonywania prac niewolniczych. Tunni zbiegł jednak od prześladowcy pociągając za sobą innych niewolników. Uciekinierzy odkopali Aunowy skarb i Tunni rozdzielił go między towarzyszy, a oni szczodrego prowodyra okrzyknęli swoim wodzem.

Banda kryła się po lasach i żyła z rozboju, jednocześnie zaś rosła w siłę, gdyż pod komendę Tunniego zgłaszały się coraz nowe grupy najrozmaitszych wyrzutków. Wreszcie Egil ruszył przeciw byłemu niewolnikowi, ale poniósł haniebną klęskę. Jeszcze siedmiokroć Tunni na czele buntowników zwyciężał konunga, aż ten, wygnany z własnej dziedziny, schronił się na Salan-dzie (Zelandii) u duńskiego konunga Fro-diego Śmiałego. Za obietnicę daniny zyskał od gospodarza zbrojną pomoc, wrócił więc do Szwecji i w dziewiątej bitwie pokonał wreszcie Tunniego, który zginął w walce.

N aj prawdopodobniej imię zbuntowanego niewolnika pozostaje w związku ze stnord. turnia - „beczka” i ma obraźlhw charakter, ze względu na zdecydowanie negatywną ocenę niewolnych u północnych Germanów (zob. Thral).

TYR (Tyr, Tyrr - „Bóg”; teonim pochodzi z ie. *deiwos- „[jasne] niebo; bóg”), wielki bóg, pierwotnie niewątpliwie syn —> Odina. Przypuszcza się, że takie jego pochodzenie uległo zapomnieniu i w późnej staroedda-icznej Pieśni o Hymirze, prawdopodobnie pochodzącej z XII lub XIII w., uznany został za syna —» Hymira, wnuka jakiejś ol-brzymki o dziewięciuset głowach; z pochodzenia byłby więc —> Jótunem.

Przeciw nowej genealogii świadczą dane mówiące o nim jako o najdzielniejszym z —> Asów, mędrcu i dawcy zwycięstw. Patronował zwyczajowym prawom wojennym i zapewne do niego odnosiło się potwierdzone inskrypcyjnie (III w.) łacińskie określenie Mars Thingsus - „Mars Thingowy" (od ping - „zgromadzenie ludowe; sąd"); najprawdopodobniej w związku z jurydycznymi kompetencjami boga pozostaje również użyte przez Eywinda zwanego skal-dmpillir („Sprawca Zguby Skaldów”) w Pieśni o Hakonie poetyckie określenie hanga Tyr „Tyr z pierścieniem” (o symbolice pierścienia zob. Draupnir).

Tylko Tyr odważył się karmić straszliwego —» Fenrira, a gdy bogowie pod kierunkiem Odina wiązali Wilka magicznym sznurem —> Gleipnirem, śmiało włożył prawicę w paszczę potwora, choć znał cenę tego ryzykownego gestu. W próbie stracił dłoń (stąd nadgarstek zwie się odtąd „wilczym stawem') i kalekiego boga przestano określać zaszczytnym mianem scettir manna („pojednawca ludzi”), a zaczęto nazywać po prostu einhendr („jednoręki”). Ta nazewniczo poświadczona degradacja chyba wynika z rozpowszechnionego wśród Indoeuropejczyków przekonania, że inwalida nie może pełnić ważnych społecznie funkcji, albo z wysoce negatywnej oceny krzywoprzysięstwa, w którym Tyr ostatecznie uczestniczył.

Imię małżonki boga pozostaje zagadką, ale wiadomo, że uwiódł ją —» Loki i spłodził z nią syna (również jego imię nie jest znane). W czas —> Ragnaroku Tyr stanie do walki z —•> Garmem i choć zabije potwora, sam zginie także.

Jednoręki bóg występuje w mitologii irlandzkiej: Nuadu stracił ramię w tzw. I bitwie na Magli liiireadh („Równinie Baszt”) i - choć posługiwał się srebrną protezą (stąd jego przydomek Argetldmh - „Srebr-noręki”) - musiał ustąpić z przywództwa nad Tuatha De Danann, ale nie wykazuje poza tym większych podobieństw z Ty rem. Niewątpliwie traf niejsze jest zwrócenie uwagi na parę t worzoną przez jednookiego i jednorękiego, tj. Odina i Tyra. Ma ona swój odpowiednik w tradycji rzymskiej: tu obok jednookiego Horaćju.sza Koklesa („Cyklopa”) występuje Mucjusz Scewola („Mańkut”), który stracił prawicę dobrowolnie wkładając ją w ogień i demonstrując w ten sposób determinację fikcyjnej grupy zamachowców jakoby związanych przysięgą i godzących na życie wojującego / Rzymem etruskiego króla Porseny (508--506 p.n.e.). Parę Odin-Tyr interpretuje się nadto (i przede wszystkim) jako boskich patronów pierwszej funkcji w indoeuro-pejskim trójpodziale społeczno-religijnym, mianowicie funkcji władczej o cłiarakterze niagiczno-prawnym (zol), też Uli), przy czym Tyr reprezentował takie cechy, jak racjonalność, opanowanie i życzliwość, jako taki miał swój ścisły odpowiednik w indo-aryjskim Mitrze współtworzącym dwancłwę („parę przeciwieństw”) z Waruną.

Tyr znany był na całym germańskim obszarze: u Niemców jako Ziu, u Gotów - Ty/, (nazwa —> runy; por. runę tyr), u Fryzów, Sasów (Saksonów) i Anglo-Sasów - Tiw; Sa-sowie znali go też pod imieniem Saxnot (Saxnót - „Towarzysz Sasów”), a Anglo-Sa-sowie - Saxncat (Saxneat). Współcześnie lyra/Ziu/Tyzii/Tiwa identyfikuje się z nienazwanym z imienia przez Tacyta w Germanii bogiem-wszechwładcą (regnator omnium deus) czczonym przez Scmnonów. Wedle świadectwa rzymskiego historyka własnością boga był gaj, w którym składano ofiary z ludzi. Ponoć nikt tam nie wchodził inaczej, „jak więzami skrępowany, aby w ten sposób własną niższość a potęgę bóstwa zaświadczyć"; jeżeli komuś zdarzyło się upaść, nie powstawał, ale wytaczał się z tej plenerowej świątyni. Istnieje dyskusyjny pogląd, że w związku z tym semnońskim gajeni pozostaje Fjóturlund (Fjąturiundr - „Gaj Więzów”) znany z tradycji o —» Dagu².

Tyr/Ziu/Tyz/Tiw był przez Germanów utożsamiany z Marsem, czego dobitnie dowodzi nazwa drugiego dnia tygodnia: łac. dres Martis - „wtorek” (dosł. „dzień Marsa”, skąd np. franc. manii i wł. martcdi) i gr. Areós hemem („wtorek”, dosł. „dzień Aresa”) odpowiada stisl. ty(r)sdagr, norw. tysdag, stwniem. ziostag, stfryz. tiesdi, fryz. tiisdei, stang. tfwesdceg, ang. 'Fuesday „wtorek” (dosł. „dzień Tyra/Ziu/Ti-wa”); ze względu na łączenie Tyra z t bingiem (fńng) zob. też śrhol. dinxend.ach, śrdniem. dingesdach i niem. Dienstag „wtorek" (dosł. „dzień tbingu”).

O. Hófler, Dos Opfer im Semnonenhain und die Ed da, (w pr. zb.:) Edda. Skalden. Saga. Eeslschrift mm 70. Geburstag von F. Genzmer, Heidelberg 1952.

TYRFING (Tyrfingr), znany z Sagi o Herwor wspaniały miecz (sverd) wykuty przez dwa —> karły dla Swafrlamiego (Svafrlami), wnuka —> Odina, dziedziczny skarb Amelun-gów (Amalów), dynastii władców gockidi.

Tyrfing mógł przeciąć żelazo, nie rdzewiał i zawsze dawał zwycięstwo użytkownikowi, ale ciążyły na nim klątwy twórców: wyjęty z pochew musiał zadać śmierć, za jego przyczyną dokonają się trzy haniebne bratobójstwa i wreszcie zabije swego pierwszego właściciela. Po Swafrlamim Tyrfing stał się własnością jego zięcia, Arngrima, który z kolei przekazał go synowi, Angan-tyrowi. Po nim Tyrfinga używał —» Heidrek i jego syn, —» Angantyr².

Nazwa miecza niewątpliwie wywodzi się z pgerm. *trewam - „drzewo” (por. stisl. tre, goc. triu, stang. Ireow - „drzewo”), ale jej ściślejsze związki nic są jasne. Część badaczy łączy ją ze stnord. tyr fi - „[smoliste] drewno” (/ którego mogła być wykonana rękojeść), część zaś - z etnikonem Terwingowie (mniej więcej „Drzewianie”) oznaczającym zachodnich