51189 SDC10990

1)    U rzeczowników I deki. r.m. (zob. odmianę § 34, a) wygłosowe spółgłoski tematu — k,g, g ulegają pałatalizacji przed końcówką -e w formie V sg., w której pojawiają się 1, i, l, por. np. vhki, thka, bogi, boga, dugi, duga itd., ale V sg. vk. lt 4 *v[b, boie 4 *boge, duk 4 *duge.

2)    U czasowników I koniugacji (zob. odmianę § 39, a), podobnie jak u wyżej wymienionych rzeczowników, występuje zmiana k, g w l, i przed tematycznym przyrostkiem -e- w formach 2., 3. sg., 1., 2. pl., 1., 2., 3. du., a tylko w 1. sg. i 3, pl. zachowują się spółgłoski bez zmiany w położeniu przed q (końcówka 1. sg. i 3. pl. -ąti), por. rękę, mogą, rekąti, mogąti, ale releli < *rekegi, moźeSi 4 *mogeji itd.

3)    We wszystkich przypadkach z wyjątkiem N-A-V sg. występowały palatalne spółgłoski i i l przed tematycznym przyrostkiem -es- u rzeczowników oko i ugo, por. G sg. olese, iłlese i dalsze przypadki. Stan ten stopniowo ulegał zmianie na skutek wyrównań analogicznych do deklinacji I (zob. wyżej § 11, c), por. oko, oka, up, uga itd.

4)    Porównajmy jeszcze niektóre inne przykłady zmiany k, g, % ^w £ *> i przed samogłoskami przednimi:

biba (2. sg. praes., temat -i-) < *kńkigi, por. kriknąti, kriki\ blźili (jw.) < *bl-gigi, poi. blgałi, blgnąti; slyliSi (jw.) <    por. sługi, slugati', taką samą pałała-

lizację przed tematycznym -i- znajdujemy w 3. sg., 1., 2. pl., 1., 2., 3. du.; ob 4 *oki, por. oko itp.; ufi 4 *ugi, por. u go itp.; otroć(, otroćtfe itd. < *otrok{, *otrokąte itd., por. otroki, otroka itd.', krityti (3. pl. praes. koniug. IV) < *krikęti, por. wyżej kriliti itd.; bliąti (jw.) < *blgąti, por. wyżej bi&iłi', slytyti (jw.) < *slygąti, por. wyżej rłyłtft;

fftbni itd. < *rąkbm> itd., por. rąka, rąky itd.; noźmi itd. < *nogmi itd., pot. noga, nogy itd.; ufw» itd. < *ugmi itd., por. ago, uiese lub aga itd.; boźistoo 'bóstwo' itd. < *bogbstvo itd., por. bogi, boga itd.; otroćbstno 'niewolnictwo’ itd. < *ołrokbsla itd., por. otroki, otroka itd.

5)    Charakterystyczną dla języka scs. zmianą jest przejście starszego l w o po dokonaniu pałatalizacji k, g, g na i, ż, l, np.: kriiati 4 *krićlti < *kriklti\ blźati i | *blxlti 4 *blglti\ slylati 4 *slyllti 4 *słyglti\ w języku polskim znajdujemy w takich wypadkach oboczność (wymianę) t: a, np. słyszeć, słyszeli : słyszał, słyszah itd., podobnie jak widzieć, widzieli: widział, widziała itd., co uzależnione jest jednał odmiennymi warunkami fonetycznymi.

6)    A oto przykłady na i, i, I — stałe, bez oboczności do k, g, g (nie motywowane): (isti Ig *kistb 4 *keist-\ tysti 4 *kęsti\ źena < *gena, por. gr. yśvo; "ród, rodzaj’, ywą 'kobieta', łac. genus 'ród, rodzaj’; partykuła ie < *ge\ źivi 4 *gio. iiti | *gili\ końcówka 2. sg. praes. -li < *-gi.

7)    Przykłady l, i, l powstałe w wyniku pałatalizacji przez j: płaty, plałełi itd. (komug. III, tematy -je-) 4 *plakją, *plakjegi itd., por. plakati; lity, liżeli itd.

lżę | *ltgją, *hgjtgi, por. ligati; ćuti 4 *kjuti < *keyti\ duła, dułą itd. (deki. Ili, temat -ja-) I * dug ja, *dugj( itd., por. dugi, duga itp.; krity, bity, słyty (1. sg. praes.

iug. IV, temat -i-) | *krikją, *blgją, *slygją (tematyczne -i- w 1. sg. przesil I B B wyiej | 12, b, 4) itp.

8) Przykłady l, i, powstałe w wyniku pałatalizacji przez / i I: ćrim — Ifni 'czarny' 4 < *kfni 4 *kfsn-\ ćrwb — lfvi 'czerw, robak’ 4 *kfvi\ iridi = ifdi 4 *gfdi 'żerdź’; źritva — zftva ‘ofiara’, por. stpol. iertwa 4 *gftva\ (hni =; l^ni 'łódź’, por. czółno < *k{ni‘, źliti = ty’ti 'żółty’ < *gjti itp.

Paralelne przykłady na i, z, l pochodzące z k, g, g łatwo można znaleźć we wszystkich językach słowiańskich.

c. Palatalizacja II: k > c, g > y || z, ■/_ > »* || /

Palatalizacja ta ma, podobnie jak palatalizacja I, kierunek wsteczny. Pod wpływem nowszych dwóch samogłosek przednich, mianowicie ty, i₂ pochodzenia dyfton-gicznego — z oj, aj (por. wyżej § 12, a) spółgłoski k, g, g przeszły najpierw w k\ £, g, a następnie po dalszym przesunięciu artykulacji w c, g || z, s' || l (w ścisłym zapisie fonetycznym c\ g’ || z\ s' || s), por. k+l > k+l > c+l itd. Schematycznie proces pałatalizacji II możemy zapisać w formie następującego wzoru:

^k< g< x+t*> *2 > ^c> ? u ^z<^s' iii+ti> r]

Przejdźmy do ilustracji wybranych przykładów i do omówienia różnic dialektycznych w zakresie pałatalizacji II.

1)    Wiele przykładów na palatalizację II znaleźć możemy w omawianych już poprzednio typach deklinacji I i III, mianowicie w tych formach, gdzie występują końcówki -l oraz -i; są to:

L sg. m. i n. deki. I, np. vlul, bogi lub bozi (g często upraszcza się w języku scs. w z), i$l lub izl, dusi < *v]koi, *bogoi, *igoi, *dugoi, por.: vliki, bogi, igo 'jarzmo’, dugi itp.;

L pl. m. i n. deki. I, np. vlbclgi, bogigi lub bozlgi, iglgi lub izlgi, duslgi < *oj-koigi, *bogoigi, *igoigi, *dugoigi itp.;

D, L sg., N-A-V du. f. deki. III, np. rgcl, nogi lub nozl, musi < *rąkai, *nogai, mugai, por. rąka, noga, muga itp.;

N, V pl. m. deki. I, np. vhci, bogi lub bozi, dusi < *bogi, *dugi < *vjkoi, *bogoi, *dugoi itp.

2)    W zakresie koniugacji wskażemy na palatalizację II w formach trybu rozka

zującego, o którym wkrótce będziemy szczegółowiej mówić (zob. § 14). W grę wchodzi zmiana Awcigwg||aw następujących formach:    .«

2. i 3. sg. w I koniugacji, np. rici 4, *nkoi, por. ręką, releli itp.; mogi lub mozi < < *mogoi, por. mogą, moźeli itp.;

1.    pl., np. rbclmi 4 *nkoimi, moglmi lub mozlmi 4 *mogoimi itp.;

2.    pl., np. Tbclte 4 *rikoite, mogile lub mozlte 4 *mogoite itp.;

1. du., np. rbchil 4 *nkoivl, moghl lub mozhl 4 *mogojvl itp.;

2. du., np. rbclta 4 *rikoita, mogiła lub mozlta 4 *mogoita itp.

3)    Prasłowiańska różnica dialektyczna *’||ł. Spółgłoska g przeszła w s' zgodnie we wszystkich językach południowo- i wschodniosłowiańskich, natomiast na obszarze zachodniosłowiańskim w podobnych warunkach fonetycznych zmieniła się ona w i, a więc tak samo jak w wyniku I pałatalizacji, por.:

4 Podstawowe wiadomości... 49

9