51202 SDC11016

wspólnij kategorią jest więc liczba. Polny zasób form gramatycznych przedstawia przykładowo zestawicnio perfectum od czasownika nesti:

1		part. praet. act.	[I 1	praes. od byli
_1	m.	f.	^n-	_
sg. 1. I	neslb	nesla	Milo	jetmb
2.	netlb	nesla	netlo	jest
3.	netlb	nesla	neslo	jestb
pl. 1.	nesli	nesly	nesla	jetmb
2.	nesli	netly	Mila	jeste
3. |	nesli	nesly	nesla	sgtb
du. 1.	nesla	nesli	nesli	jesvi
2.	nesla	nesli	nesli	jesta
3. i	nesla	nesli	nesli	jeste

2) We wcześniejszych zabytkach języka scs. perfectum można spotkać stosunkowo rzadko. Użycie jego wzrasta w zabytkach młodszych, np. w Kodeksie Sawy, a zwłaszcza w Kodeksie Supratkim. Ogólnie biorąc, czasy proste (imperf., aoryst) mają zdecydowaną przewagę nad perfectum.

Z poświadczonych form perf. najczęściej można spotkać 2. sg., a następnie 3. sg. Formy r.n. w 1. i 2. os. nie mają, podobnie jak w innych językach słowiańskich, praktycznego zastosowania; z reguły w r.n. używa się form 3. os,

Formy zaprzeczone perf. tworzyło się w języku scs. przez połączenie part. praet. zet. 11 z odpowiednią formą osobową zaprzeczoną czasownika byli, a więc sg.: n/smt, nhi, nisty, pl. nltmt, nlsle, ne $gli\ du. nlsvł, ntsta, nlstc, czasownik ten z reguły zajmował pierwsze miejsce, por. neslb jetltlb lub jeimt, net Ib, ale ttlsntb neslb 'nie niosłem’ itp.

W związku z rozszerzaniem się stopniowym perfectum złożonego w języku scs. i zastępowaniem przez niego czasów prostych warto przypomnieć, że jedyną pozostałością starego pie. i wczps. perfectum niczlożonego (prostego) jest forma 1. sg. vłdl ‘wiem’ występująca wyjątkowo w języku scs. w funkcji praes. obok podstawowej formy vlms (zoh. | 39, e),

Odpowiednikiem scs. perfectum złożonego jest w języku polskim przekształcony już czas przeszły, w którym nastąpiło zrośnięcie dawnego part. praet. act. II na -l, -la, -lo z formą osobową czarownika być, por. niosłem, niotlei, niósł, niosłam, nioilał, niosła, niosło, nieiliłmy, nielłiirie, nieili, nioslyimy, niosłyicie, niosły. W 3. sg. i 3. pl. nie ma tu śladu po formie słowa posiłkowego, por. niósł, niosła, niosło, niełli, niosły. 7. innych różnic warto podnieść to, że dawne trzy rodzaje w pl. zostały zastąpione przez dwa, tj. męskoosohowy i niemęskoosobowy, por. niełli, niosły.

W języku rosyjskim ze względu na zanik słowa posiłkowego w praes. brak jest wyżej opisanego typu perfectum. Uogólniło się tu połączenie formy imiesłowowej z odpowiednimi zaimkami osobowymi, por. ja, ty, on I nis, ja, ty, ona -f nesla, ono I

100

Ą-ncslo, my, vy, oni I nesli. W pl. jest jedna wspólna forma dla wszystkich trzech rodzajów¹.

O wszelkich zmianach w zakresie czasu przeszłego złożonego w języku polskim czy rosyjskim poucza szczegółowo gramatyka historyczna danego języka.

b, Plu*qu«mp*rf«ctum

Cza* ten był tworzony przez połączenie part. praet. act. II na -/», -la, -to i iłowa posiłkowego byli w odpowiedniej formie osobowej im perfectum lub aotystu, co schematycznie można by zapisać w następującej formule:

pl im <] nam perf octu ni . part. praet* act, II Ibiagb (bigb, bygb) ...

Teoretycznie można by zestawić pełny paradygmat piusquamperf. na wzór perf,, a więc: neslb hiagb (bi%b_t bygb), neslb białe {hi, by), netlt biagomi (bigotrth, bygomh), nesli biaiete (bisie, bysle), nesli Magy (bigy, bygy, byli) itd. W istocie jednak formy tego typu występowały w języku scs. bardzo rzadko. Oznaczały one zapewne czat względny w stosunku do innego czasu przeszłego, tzn. uwydatniały czynność wcześniejszą niż inna czynność przeszła, por. np. isusi, ie truidb ii oh pyli sidiale tako na kladffli ..., ulenici bo jego ohli biagy gradb ... 'Jezus utrudziwszy się drogą (w drodze, od drogi) siedział przy studni ..., uczniowie bowiem jego odeszli (odeszli byli) do miasta ..,* W języku polskim odpowiednikiem scs. plutquampcrf. jest archaiczna forma czasu zaprzeszłego typu przyniósł byl lub byl przyniósł, przynielli byli lub byli przynieśli itp. z odpowiednim nacechowaniem stylistycznym.

c. Futurum

Futurum, czyli czas przyszły, można było w języku ich. wyrazić, podobnie jak w innych językach słowiańskich, formami prostymi czasownika lub formami złożonymi czasowników. Czasowniki dokonane (perfektywne) ze względu na swoją budowę morfologiczną (słowotwórczą) wyrażają czas przyszły za pomocą form praes,, por. będę, datni/, ubiję, napiły, priidy itp. Jest to tzw. czas przyszły prosty. W przeciwieństwie do tego czasowniki niedokonane (imperfektywne) tworzyły czas przyszły w sposób opisowy,' czyli złożony. W języku scs. można wyróżnić dwa podtypy futurum złożonego. Omówimy je tu kolejno.

1) Odpowiednia forma osobowa czasowników posiłkowych imeii, ttu/rfi (tJftĆę/j), yotfti łączyła się z bezokolicznikiem odnośnego czasownika, co schematycznie można zapinać następująco:

futurum ■ imami ..., na/uny (mfbny) .... goiły ... f i n f.

Niektóre przykłady: itnanib glagolati 'będę mówił (mówiła)*; imate vwiti 'wejdziecie’; nałbnytb nenaviditi 'będą nicnawidzieć’; nebrflti mfanefa 'będzie zanied-

Por.', btiłg. nrul (nttlo), tbm, futbł (nttlo) ii, rutbl (nula, nttlo) t, nttli tmt, nttli tts, Wili to, toh. ftttao (nttlo) tom, nttao (nttlo) ti, nttao (nttlo, nttlo) jt, neill (nttlt) tmo, nttli {netlt) ttt, nttli (nttlt, nttlo) tu\ głu*. tym njttl (njttla), ty njttł (njttla), jt njttl (njttlo, njttlo), tmy njttli (njttlt), t/t njttli (njttlt), tu njttlt (njttlt), tnuij njttloj, iloj (tltj) njrtłoj, ttrj (ttuj) njttUij (dualis); tir%. nttl (nttlo) jttm, nttl (nttlo) jtt, nttl (nttlo, nttlo), nttli (nttly) jtmt, nttli (nttly) jitr, nttli (nttly, nttlo).

101