74478 P1170894

356

JAN CHOCHOROWSKI

(najlepiej uchwytnym w źródłach archeologicznych) był bursztyn (Łuk. 1957-1959, s. 88-90). Przebiegający na znacznych przestrzeniach przez strefę osadnictwa grupy śląskiej szlak handlowy sprawił, że ludność tej grupy przejmuje cały szereg elementów „wschodniohalsztackich”, wytwarzając na własnym gruncie oryginalny styl, nie znajdujący odpowiednika w innych grupach kultury łużyckiej (Gedl 1973, s. 86-91). Przypuszcza się przy tym, że ludność grupy śląskiej odgrywała znaczną rołę kontrolującą i koordynującą w handlu bursztynem, co wiąże się z uzyskiwaniem pewnych korzyści materialnych i w dalszej kolejności ze wzrostem bazy ekonomicznej stanowiącej podstawę jej egzystencji Procesy te, obok innych czynników, spowodowały szybki rozwój osadnictwa grupy śląskiej w okresie halsztackim C. Poprzez specyficzny typ kultury materialnej grupa ta wyróżnia się wyraźnie spośród innych ugrupowań kultury łużyckiej.

Sytuacja taka ulega zmianie w okresie znacznych niepokojów politycznych, jakie miały miejsce w Kotlinie Karpackiej, a także na terenach położonych na północ i północny zachód od niej, w dorzeczu Morawy oraz górnej i środkowej Odry. Niepokoje te miały związek z penetracją ludności charakteryzującej się kulturą materialną w typie scytyjskim (Chochorowski 1975, s. 5-25). Jest bardzo prawdopodobne, że tzw. penetracja scytyjska objęła swoim zasięgiem część terenów zajętych przez osadnictwo wschodniohalsztackie (Smolenice — kultura ka-lenderberska, Duśek 1967, s. 583-590; Saghegy — zachodniowęgierska kultura kurhanowa, materiały znajdują się w Węgierskim Muzeum Narodowym w Budapeszcie), co w konsekwencji mogło spowodować częściową utratę jego znaczenia w okresie halsztackim D (Bukowski 1969, s. 273). Początki tej penetracji na tereny Kotliny Karpackiej wiążą się zapewne z pierwszą połową VI w. p.n., jednak jej główną „falę" należy odnieść do drugiej połowy, a zwłaszcza ostatniego ćwierćwiecza VI w. pjte. Miała ona, jak się wydaje, związek ze wzmożoną ruchliwością Scytów oraz plemion etnicznie niescytyjskich, charakteryzujących się kulturą w typie scytyjskim, w okresie wyprawy Dariusza I w latach 514--513 p.n.e. (Bukowski 1974, s. 47). Z wydarzeniami tymi wiąże się również „fala” najazdów scytyjskich na tereny północnej części środkowej Europy. „Fala” ta objęła swoim zasięgiem tereny zajęte przez grupę śląską, począwszy od północnych Moraw poprzez lewobrzeżną część Śląska, aż po Dolne Łużyce (Chochorowski 1975, s. 28). Odbiło się to w wyraźny sposób na scharakteryzowanej we wstępie sytuacji kulturowej tych terenów. W okresie halsztackim D na terenie Śląska obserwujemy bowiem wyraźny regres kulturowy, w ramach którego nastąpiła również zmiana typu kultury materialnej, charakteryzującej się teraz — w stosunku do okresu poprzedniego — znacznym zubożeniem form (Gedl 1972, s. 324, 325). Należy sądzić, że w parze z tym zjawiskiem szły inne, jak: lokalnie obserwowane zjawisko rozrzedzenia osadnictwa, czego do-

Lodzi niemal całkowity w niektórych rejonach brak stanowisk „łużyc-Lh" z okresu halsztackiego D (Podborsky 1956, tabela na s. 24; Gedl 1962, s. 337-346); częściowe załamanie się dotychczasowej struktury ekonomicznej wraz z upadkiem działalności ośrodków wytwórczych (Gedl 1973, s. 95); wreszcie — następujące po okresie niepokojów — przyspieszenie przemian w zakresie ustroju społecznego związanych zapewne z rozbiciem wspólnot rodowo-plemiennych i zaczątkami ustroju demokracji wojennej (początki wyodrębniania się warstwy wojowników). Niewątpliwy regres osadnictwa „łużyckiego” na omawianych terenach, wbrew sceptycznym opiniom niektórych badaczy (Wożniak 1971, s. 205), pozostaje jednak przede wszystkim w związku z najazdami scytyjskimi. Zjawisko wyraźnego załamania się osadnictwa obserwujemy bowiem głównie na tych terenach zajętych przez grupę śląską, które zostały bezpośrednio dotknięte penetracją scytyjską (północne Morawy,

I lewobrzeżna część Górnego i środkowego Śląska). Dla środkowych regionów Dolnego Śląska obecność grup najeźdźców scytyjskich poświadczają zespoły grocików typu scytyjskiego, odkrytych w obrębie obiek-I tów obronnych kultury łużyckiej noszących ślady zniszczenia (Strzegom, woj. Wrocław — Bukowski 1974, s. 48-50). Podawaną niekiedy w wątpliwość wartość dowodową tego typu znalezisk wzmocniły ostat-! nie odkrycia w Wici nie, woj. Zielona Góra (Kołodziejski 1971, s. 104, 105). Należy tu także podkreślić gwałtowny charakter omawianych przemian, co najlepiej tłumaczy się wydarzeniami politycznymi typu j militarnego. Nie można oczywiście ujmować kryzysu spowodowanego I penetracją grup scytyjskich jako całkowitego wyniszczenia osadnictwa,

] a czym miałoby iść wyludnienie terenu. Wydaje się, że miało tu miej-] sce raczej zniszczenie ośrodków spełniających rolę centrów gospodar-I czych, co spowodowało rozproszenie się osadnictwa i regres kultury.

W przypadku Wyżyny Głubczyckiej taki pogląd potwierdzają np. wy-I niki ostatnich badań na terenie grodu w Łubowicach, woj. Katowice, V spełniającego w ramach podgrupy głubczyckiej istotną, jak się wydaje,

| rolą. Gród ten, podobnie jak szereg innych obiektów obronnych z tere-| nu Śląska, uległ zniszczeniu u schyłku okresu halsztackiego C (Chocho-rowski 1976, s. 76-78). Późniejsze osadnictwo, kontynuujące podstawowy nurt kultury materialnej, ale w zdegenerowanej formie, potwierdzają natomiast odkrycia w Kietrzu (Gedl 1972, s. 317-325).

E Na marginesie tych zagadnień. trzeba także zwrócić uwagę na wysuwany często argument o pewnej roli zmian klimatycznych (wahnięte subatlantyckie) w kryzysie osadnictwa kultury łużyckiej we wczes-j Dej epoce żelaza. W wypadku grupy śląskiej należy przyjąć sugestie Z. Wożniaka (1971, s. 202), wskazującego na taką ewentualność w odniesieniu do środkowych regionów Dolnego śląska. Wspomniane zmiany P klimatyczne mogły bowiem spowodować zabagnienie czarnych ziem bę-1 dących strefą intensywnej eksploatacji rolniczej oraz trudności w obrób-

- Archeologia polaki XXIII, ». ł