220 221

rozumieniu i porozumiewaniu się z dziećmi i na wspieraniu ich dążeń edukacyjnych. W dobrym wychowaniu też chodzi o to, aby wprowadzać dzieci w życie wartościowe. Jednak do ogromnej rzadkości należy dobre wychowanie. Wychowanie jest dość często sformalizowane, fasadowe, oparte na zakłamaniu itp. Stąd też naczelnym założeniem pracy wychowawczej jest rozumienie i porozumiewanie się z dziećmi oraz wspieranie ich aspiracji i dążeń edukacyjnych.

Ten sposób ujmowania pracy wychowawczej znajduje swoją egzem-plifikację w ruchu tzw. szkół Waldorfskich, opartych na filozofii Rudolfa Steinera. Spróbuję przedstawić zwięzłą informację na ten temat w kontekście interesującego nas zagadnienia.

Rudolf Steiner, niemiecki filozof (zmarł w 1921 roku), jest animatorem ruchu tzw. szkół Waldorfskich. Podstawą pracy wychowawczej jest, w myśl filozofii Steinera, poznawanie natury dziecka. W rozwoju dziecka wyróżnił kilka warstw.

W warstwie pierwszej, zwanej fizyczną, eksponowane miejsce zajmuje rozwój fizyczny. Ten okres determinuje zachowanie dziecka: dominują potrzeby biologiczne związane ze wzrostem organizmu. Dominująca pozycja warstwy fizycznej w aktywności dziecka kończy się w momencie pojawienia się stałego uzębienia. Jest to okres tzw. wczesnego dzieciństwa, do siódmego roku życia. Co przeoczymy przy wychowaniu dziecka, jak mówi R. Steiner, do 7. roku życia, to tego nie naprawimy już w ciągu całego jego rozwoju. W tym okresie w pracy wychowawczej dominują dwa elementy: naśladownictwo i przykład. Dziecko, postrzegając różne fakty i zjawiska, naśladuje. Mówiąc innymi słowy, dziecko naśladuje to, co widzi. Rozwija się bez udziału czynników zewnętrznych, samo przez się, naśladując postrzegane sytuacje.

Dopiero około siódmego roku życia, podczas zmiany uzębienia, wyzwala się druga z kolei warstwa, tzw. warstwa eteryczna. Jest to warstwa tzw. ożywiająca, zawierająca energię życiową. Następuje wzrost aktywności poznawczej dziecka, rozwijają się przede wszystkim wyobraźnia, przyzwyczajenia, pamięć. Ten okres rozwoju dziecka to etap edukacji wczesnoszkolnej. Istotą pracy wychowawczej, w myśl referowanej tu filozofii, jest „kroczenie za kimś i autorytet”. Efektywna praca wychowawcza wymaga „uwielbienia i czci” okazywanej wychowawcy. Naturalną potrzebą dziecka jest „kroczenie za kimś”, kto ma dlań autorytet. W tym okresie w związku z wpływem warstwy eterycznej na osobowość dziecka w prawidłowy sposób oddziałują nie abstrakcyjne pojęcia, lecz plastyczne przedstawienia. Stąd też dziecko ma naturalną potrzebę aktywności twórczej, a szczególnie właściwa dlań jest aktywność plastyczna. Ten okres trwa do czasu osiągnięcia dojrzałości płciowej, do około 14. roku życia.

Następna z kolei warstwa w rozwoju osobowości to warstwa astralna. Jest to tzw. warstwa odczuwająca, doznająca. Jest ona swoistym nosicielem cierpienia, radości, popędów, żądz, namiętności itp. Jej istotą czy też cechą symptomatyczną jest odczuwanie.

Czwartą wreszcie warstwą jest warstwa jaźniowa. Jest ona swoistym nosicielem samoświadomości.

Ruch edukacyjny tzw. szkół Waldorfskich oparty jest, jak już wspomniałem, na filozofii R. Steinera. Podstawą pracy wychowawczej jest poznawanie natury duchowej rozwijającego się dziecka, aby na tej podstawie wspierać ten rozwój. To zaś jest możliwe za pomocą metod obserwacyjnych. Obserwacji poddawana jest nie tylko aktywność poznawcza dzieci, ale nade wszystko całe dziecko — jego twarz (radosna czy smutna), oddech (przyspieszony czy powolny), tętno (przyspieszone czy normalne) itp. Wszystko to razem pozwala na poznanie stanu psychicznego dziecka w danym dniu, a to z kolei ma wpływ na treść i organizację aktywności edukacyjnej w danym dniu. W szkole nie ma ocen cyfrowych, ale opisowe. W zeszytach spotyka się np. następujące zapisy: „bardzo ładnie piszesz, pisz tak dalej lub zadbaj o kształt litry k"'.

Edukacja dzieci, szczególnie w odniesieniu do dzieci w młodszym wieku szkolnym, ma charakter swoiście „uduchowiony”. Uważa się bowiem, i słusznie, że odczuciem, uczuciem i sercem poznaje się także świat, a nie tylko rozumem. Szczególnie w klasach początkowych należy „przemawiać” do dziecka obrazami, w mniejszym zaś stopniu rozumem.

Tak więc podstawowym warunkiem efektywności procesu wychowania jest środowisko edukacyjne, wspierające rozwój aktywności twórczej dzieci. To zaś środowisko tworzy relacja poziomu zaufania do poziomu lęku. Podstawą do rozumienia funkcjonowania osób, grup i systemów społecznych, zdaniem J. Gibba^{1 2}, jest stosunek poziomu

221

1

   Por.: I. Wolny Szkoła bez napięć i stresów. „Życie Szkoły” 1991 nr 7, s. 445.

2

   Cyt. za Joanną Grocholską: Granice możliwości edukacyjnych człowieka. Kraków 1994, Staromiejska Oficyna Wydawnicza.