232 233

Rozdział 9. Zbiorowi aktorzy życia publicznego

232

zbiorowych działających w przestrzeni ekonomicznej). Badacze tego zjawiska zwracają uwagę na fakt, iż „niewielkim, spontanicznie powstającym organizacjom łatwiej niż biurokracji państwowej reagować na wiele potrzeb społecznych i próbować nowych rozwiązań, a nieuchronny w ich poszukiwaniu proces prób i błędów jest mniej kosztowny” (Frątczak-Rudnicka 2003: 243). Owa większa elastyczność oraz silne na ogół zakorzenienie w społecznościach lokalnych, dla których wiele z tych organizacji pracuje sprawia, że w sumie ich aktywność jest stosunkowo dobrze dopasowana do realnych problemów społecznych na poziomie lokalnym, co jest dodatkowym elementem odróżniającym tego typu organizacje od scentralizowanych i zbiurokratyzowanych organizacji państwowych.

Partie polityczne

Partie polityczne działają w tej przestrzeni życia publicznego, którą wcześniej nazwaliśmy polityczną. Są to ci aktorzy zbiorowi, których funkcjonowanie jest integralną częścią systemu demokratycznego. W zależności od ich działania i od poparcia udzielanego temu działaniu przez szersze rzesze zwolenników, rządy zostają albo odchodzą, reguły gry są potwierdzane albo ulegają zmianie, a gospodarka rozwija się lub popada w stagnację lub nawet kryzys. Partie są więc tymi zbiorowymi aktorami życia publicznego, którzy wywierają znaczący wpływ nie tylko na życie swych członków i zwolenników, ale także tych, którzy owych partii nie popierają, a nawet znajdują się poza polityką i nie korzystają ze swych praw obywatelskich w czasie kolejnych wyborów. Dlatego też problematykę partii politycznych potraktujemy nieco szerzej.

Zaczniemy od określenia samego pojęcia „partia polityczna”. Partia polityczna, jak wskazuje choćby jej nazwa, ma dwie podstawowe cechy: po pierwsze jest częścią większej całości, ale jest z tej całości wyraźnie wyodrębniona¹ (tą całością jest możliwie pełna reprezentacja preferencji społeczeństwa politycznego); po drugie, jest to aktor zbiorowy działający w przestrzeni politycznej, a więc przestrzeni, w której formują się stosunki władzy. Z tych dwóch cech podstawowych wywodzą się pewne istotne konsekwencje teoretyczne i praktyczne. Jeśli jest to część, to dopełnieniem do całości musi być przynajmniej jeszcze jedna partia polityczna, która reprezentuje preferencje pozostałych członków społeczeństwa politycznego. Jedna partia w systemie politycznym jest sprzecznością terminów albo mówiąc dosadniej - absurdem logicznym. Zdawał sobie z tego sprawę Lenin, który po zdobyciu władzy przez bolszewików i wyeliminowaniu z przestrzeni politycznej wszystkich opozycyjnych partii, nazwał swoje ugrupowanie „partią nowego typu”, która miała być „awangardą klasy robotniczej” w ramach dyktatury proletariatu.

Jak pisze Nalewajko (1997b: 12-13) „partie najczęściej definiuje się poprzez wskazanie ich podstawowych atrybutów. Przeważnie wymienia się wśród nich: trwałą strukturę ogólnokrajową, orientację na rządzenie (lub współrządze-

nie) oraz szukanie poparcia na zewnątrz partii, w społeczeństwie”. Grabowska o (2004: 209) określa partię „jako stowarzyszenie o dobrowolnym członkostwie, 5 ubiegające się o władzę w państwie na drodze konkurencyjnych, wolnych i de- z mokratycznych oraz regularnie odbywających się wyborów”. Obie te definicje, * mimo że inaczej rozkładają akcenty, ujmują istotę partii politycznej, jako zbioro- 5 wego podmiotu działającego w politycznej przestrzeni życia publicznego. Partia o polityczna, która nie ubiega się o władzę (lub przynajmniej udział we władzy) nie    §

jest partią polityczną, a jedynie zorganizowaną grupą nacisku, która nie chce brać na siebie odpowiedzialności politycznej za podejmowane decyzje (Rosę i Mackie 1988). Partia, która nie ma struktur ogólnokrajowych, nie jest w stanie desygnować kandydatów do władz w całym kraju i nie może liczyć na sukces w wyborach ogólnokrajowych. Może co najwyżej być lokalnym czynnikiem politycznym. Partia, która nie szuka poparcia w społeczeństwie też nie może liczyć - w systemie demokratycznym - na wprowadzenie swoich przedstawicieli na stanowiska władcze i co najwyżej może spełniać rolę opozycji pozaparlamentarnej. Partia, która ubiega się o władzę w niekonkurencyjnych wyborach nie jest partią systemu demokratycznego, lecz ugrupowaniem politycznym wspierającym autorytarną władzę.

Partia polityczna w dyktaturze, owa Leninowska „partia nowego typu" spełnia zupełnie odmienne funkcje niż partia w systemie demokratycznym. Funkcje te są tak odmienne, iż określanie tych różnych struktur politycznych tym samym terminem jest zwodnicze. Przede wszystkim partia w dyktaturze monopartyj-nej jest organizacyjnym zapleczem władzy, która nie jest uzależniona od woli wyborców. Jak zauważa Sartori (1998: 568) „Lenin umieścił partię nad proletariatem (który, wedle niego, ‘spontanicznie’ przyjmuje świadomość burżuazyj-ną), a jego 'awangardowa partia’ zawdzięczała swoją pozycję nie temu, iż reprezentowała proletariat, lecz temu, że była nosicielką prawdziwej i poprawnej ideologii”. W ten sposób Leninowska „partia nowego typu" nie musiała już się troszczyć o to, czy jej działania reprezentują klasę robotniczą lecz jedynie o to, czy klasa robotnicza „dojrzewa” do uznania swojej „awangardy" za prawdziwego reprezentanta. Dzięki temu zabiegowi suwerenność dyktatora była kompletna. Wobec braku opozycji politycznej program polityczny takiej partii staje się na mocy definicji programem bezalternatywnym, którego na dodatek społeczeństwo nie może odrzucić, bo nie istnieje uczciwy mechanizm testowania poparcia społecznego dla tego programu. Wobec braku opozycji partia taka staje się jedynym kanałem awansu politycznego, toteż z reguły wśród jej członków znajdują się i tacy, którzy przyłączają się nie ze względów ideowych, lecz pragmatycznych („karierowicze”). Brak opozycji politycznej powoduje jeszcze jedną konsekwencję, a mianowicie powstawanie w takiej monopartii rozmaitych frakcji (najczęściej nieformalnych), które stanowią ułomny substytut pluralizmu politycznego. „Partie nowego typu” znane są nie tylko z systemów komunistycznych. Pojawiają się one w każdym niedemokratycznym systemie, gdzie przestrzeń polityczna zamknięta jest przez dyktatora dla swobodnego formowania się i instytucjonalizacji pluralistycznego systemu partyjnego.

Nie będziemy dalej zajmować się osobliwościami partii politycznych w systemie niedemokratycznym, bo jest to dzisiaj zajęcie dość jałowe poznawczo.

233

1

Słowo „partia” wywodzi się z łacińskiego pars (część) lub partio (dzielić).