254 255

Rozdział 10. Konflikty społeczne

I

w przestrzeni życia publicznego; różnorodności znacznie wykraczającej poza „antagonlstyczną Interakcję na tle dystrybucji rzadkich dóbr". Każdy z wyróżnionych tutaj typów konfliktów społecznych może w zasadzie mleć albo charakter jawny lub ukryty, a większość z nich może być albo wewnątrzsystemowa, albo też antysystemowa.

Konflikty o charakterze aksjologicznym dotyczą przede wszystkim tego, co w danym systemie społecznym określane jest jako dobro, a co - jako zło. Ponadto konflikty tego typu tworzą się wokół roszczeń rozmaitych aktorów zbiorowych do tego, by ich system wartości dominował w życiu publicznym. Klasycznym przykładem konfliktu tego typu jest sprzeczność roszczeń zwolenników i przeciwników aborcji lub kary śmierci. W tym przypadku przyczyną konfliktu nie jest zasada dystrybucji dobra rzadkiego, kwestionowana przez tych, których owa zasada upośledza, lecz zero-jedynkowy charakter wspólności zasobu, do którego dostęp nie jest ograniczony. Zero-jedynkowy charakter wspólności zasobu oznacza, że wspólnym zasobem (bez ograniczonego dostępu) jest albo dopuszczalność aborcji, albo jej zakaz; albo kara śmierci jest przewidziana w kodeksie karnym i stosowana, albo też jest zniesiona.

Konflikty Interesów są obecne i dobrze sproblematyzowane w tym nurcie teoretycznym, który poprzednio nazwaliśmy dialektycznym lub koercyjnym, a który znalazł początek w teoriach Marksa, a rozwinięcie - w teorii Dahrendorfa. Turner (1985: 207-208) wypunktował podobieństwa podejścia Marksa i Dahrendorfa w sposób następujący:

„1. Zarówno Dahrhendorf, jak i Marks traktują systemy społeczne jako układy będące w stanie nieustannego konfliktu.

j 2. Obaj autorzy zakładają, że konflikt taki jest generowany przez przeciwstawne Interesy, które w nieunikniony sposób tkwią w strukturze społecznej systemu.

j 3. Zarówno Marks, jak i Dahrendorf traktują przeciwstawne interesy jako odbicie różnic w dystrybucji władzy pomiędzy grupami dominującymi I podporządkowanymi.

j 4. Obaj utrzymują, że interesy mają tendencję do polaryzacji na dwie grupy konfliktowe.

I 5. Zdaniem obydwóch konflikt jest dialektyczny, przy czym rozwiązanie jednego konfliktu tworzy nowy zespół przeciwstawnych interesów, które w pewnych warunkach będą generować dalsze konflikty”.

Na naszym gruncie podobne podejście teoretyczne do analizy konfliktu społecznego znaleźć można np. w pracach Adamskiego (1982, 2000) oraz Królikowskiej (1996). W ujęciu tym strukturalny konflikt interesów traktowany jest jako najistotniejszy konflikt społeczny, który prowadzi zazwyczaj do zmiany społecznej, a postkomunistyczna transformacja dzięki istnieniu tego konfliktu zyskuje swoją dynamikę. Konflikt ten pojawił się, bowiem mechanizmy I zasady dystrybucji dóbr rzadkich w dawnym systemie uniemożliwiały zaspoko-

jenie interesów dużych grup społecznych, a zarazem - na co zwraca szczególną uwagę Adamski — nadzieje związane z dawnym mechanizmem dystrybucji, wzbudzone przesłankami ideologicznymi dawnego reżimu nie zostały spełnione. W tej optyce konflikt społeczny jest więc wywołany zarówno obiektywną sprzecznością interesów grup uprzywilejowanych (zajmujących pozyqę dominującą) oraz grup upośledzonych (zajmujących pozycje podporządkowaną), jak i zawiedzionymi nadziejami tych ostatnich (Adamski 1982). Elementem integralnym tego ujęcia są stosunki władzy, a ściślej - podział na rządzących i rządzonych. Rządzący bowiem na mocy definicji mają zasób bardzo użyteczny w obronie własnych interesów, a ponadto jest to zasób, który pozwala na utrzymywanie zasad dystrybucji dóbr rzadkich, dzięki którym może być zachowana ich uprzywilejowana pozycja (zasobem takim jest właśnie władza).

Typy konfliktów społecznych

Władza jest jednak uniwersalnym typem zasobu i wiązanie jej jedynie z interesami wydaje się zbytnim zawężeniem jej funkcji. Uzyskanie dostępu do władzy jest korzystne w każdym typie konfliktu, a nie tylko w konflikcie na tle sprzecznych interesów. Dlatego też rozsądniejsze wydaje się analityczne wyodrębnienie konfliktów społecznych na tle dostępu do władzy w osobną kategorię, zwłaszcza, że na ogół strony tego typu konfliktu wiedzą jedynie tyle, że uzyskanie dostępu do władzy jest zapewnieniem sobie dominacji na wielu potencjalnych polach konfliktowych, a nie tylko w wymiarze realizacji interesów grupowych oraz że władza umożliwia realizację bardzo rozmaitych roszczeń (w tym także aksjologicznych). Zatem konflikt na tle dostępu do władzy, nawet jeśli początkowo napędzany jest jawnym lub ukrytym interesem, autonomizuje się względem owego interesu w tym sensie, że zyskanie władzy staje się celem samym w sobie, a nie jedynie skutecznym instrumentem dochodzenia swoich interesów.

Konflikty na tle reguł gry na mocy definicji mają charakter nieuregulowany, bowiem konflikt toczy się właśnie o to, jakie reguły gry w życiu publicznym maja obowiązywać (w tym także zasady regulujące konflikt społeczny). Konflikty tego typu, zwłaszcza jeśli mają duży zasięg społeczny i indukują aktywne uczestnictwo (choćby w formie poparcia dla elit personifikujących strony konfliktu) zazwyczaj prowadzą do istotnych zmian społecznych, ze zmianą systemu włącznie. Nawet jeśli wkraczają w otwartą fazę, to niekoniecznie muszą przybierać postać rebelii lub rewolucji o stosunkowo gwałtownym przebiegu. Przebieg tego typu konfliktów społecznych, które doprowadziły do rewolucji demokratycznych w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej, a także wcześniej na południu Europy i w Ameryce Łacińskiej był stosunkowo łagodny, choć nie pozbawiony poważnych napięć. Szerzej omawialiśmy ten problem w rozdziale pierwszym.

Konflikty na tle odmiennych tożsamości społecznych, to dzisiaj przede wszystkim konflikty na tle etnicznym i religijnym. Mogą one niekiedy zazębiać się z konfliktem na tle sprzecznych interesów lub konfliktem o dostęp do władzy, wtedy mianowicie, gdy grupa o jednej tożsamości dominuje w tych wymiarach nad grupą o innej tożsamości (Wojakowski 2000). Jednak istota konfliktów tego typu polega na odmienności tożsamości społecznej stron konfliktu (Garda 1993; Bloom 1990; Bilgrami 1995) oraz nieusuwalnej sprzeczności owych odmiennych tożsamości w kategoriach samowartościujących (.moja tożsamość 255