250 251

Rozdział 10. Konflikty społeczne

Teoria konfliktu Dahrendorfa spotkała się z krytyką, a zwłaszcza jego model formowania się grupy konfliktowej, z którego pośrednio wynika teleologiczne założenie, iż .konflikt istnieje po to, by spełniać ‘potrzeby’ systemu w kierunku zmiany’ (Turner 1985:220). Ponadto, krytykuje się także nadmiernie klasową -w tym ujęciu - naturę konfliktu społecznego. Zresztą sam Dahrendorf w późniejszych pracach poddał dość zasadniczej rewizji swoje koncepcje, uzupełniając klasową optykę konfliktu o elementy obywatelskości i konfliktów wynikających z nierównych praw obywatelskich różnych grup społecznych, niekoniecznie o charakterze klasowym (Dahrendorf 1993: 70).

Problematyka konfliktu jest dziś obecna w wielu subdyscyplinach socjologicznych, odwołujących się do bardzo zróżnicowanych tradycji teoretycznych. Na przykład Laumann i Marsden (1979) tę kategorię analityczną stosują do badania elit politycznych, Markides i Cohn (1982) badają wpływ zewnętrznego konfliktu na wzrost wewnętrznej spójności grupy na podstawie przebiegu konfliktu Greków i Turków na Cyprze, Lawler i Large (1999) stosując kategorię konfliktu i strategii jego rozładowania używają metod i dorobku teoretycznego psychologii społecznej. Nawet w podejściach komunitamych, akcentujących problematykę więzi społecznych i spoistości wspólnot znajduje się miejsce na konflikt. Na przykład Etzioni pisze, że z pojęcia wspólnoty nie należy wyłączać problematyki konfliktu. „Jedynym założeniem, które te pojęcia zawierają jest to, że konflikty mieszczą się w nadrzędnym przywiązaniu do więzi i wartości, które definiują całość wspólnoty. Jeśli dzieje się inaczej, nie mamy do czynienia z jedną wspólnotą czy jednym społeczeństwem” (Etzioni 2000: 190). Postuluje on, by teoretyczne modele konfliktu i consensusu nie były traktowane jako alternatywny sposób opisu rzeczywistości społecznej, lecz raczej jako podejścia wzajemnie komplementarne.

Definicja konfliktu społecznego

Na wielość definicji konfliktu społecznego zwracają uwagę niemal wszyscy autorzy prac poświęconych temu tematowi. Szeroką panoramę sposobów definiowania tego pojęcia kreśli Turner (1985: 145, passim). Konflikt jest zazwyczaj określany w sposób determinowany orientacją teoretyczną badacza (stąd bierze się wielość ujęć definicyjnych, które są konsekwencją różnorodności podejść teoretycznych do tego zjawiska). Najszersze zastosowanie mają oczywiście definicje ogólne. Taką ogólną definicję sformułował np. Fink (1968, 456 [za: Turner 1985:189]), w następujący sposób: konflikt jest „każdą sytuacją lub procesem społecznym, w której dwie lub więcej zbiorowości są powiązane przez co najmniej jedną formę antagonistycznego stosunku psychologicznego lub co najmniej jedną formę antagonistycznej interakcji”. Taka ogólna definicja może być przydatna do wyjaśnienia, co mianowicie mamy na myśli, gdy mówimy o konflikcie społecznym, ale może okazać się niewystarczająca, jeśli pragniemy nadać temu pojęciu bardziej złożone znaczenie analityczne.

Spróbujmy więc, krok po kroku, uściślić tę kategorię teoretyczną. Konflikt 250 jest zjawiskiem społecznym, w którym uczestniczyć musi przynajmniej dwóch

aktorów społecznych. Jeśli są to aktorzy indywidualni, mamy do czynienia g z konfliktem międzyludzkim, jeśli zaś są to aktorzy zbiorowi, mamy do czynienia < z konfliktem grup społecznych. Konflikt jest więc pewną klasą relacji społecz- § nych, która wiąże aktorów zmierzających do niejednakowych lub nawet wyklu- 1 czających się celów. Relacja ta wiąże aktorów w tym sensie, te osiągnięcie celu * przez jednego aktora uszczupla lub uniemożliwia osiągnięcie konkurencyjnego 5 celu przez innego aktora. Jest to relacja między podmiotami sprawczymi i jeśli zachodzi ona w życiu publicznym obok relacji kooperacji i wymiany (a takimi właśnie relacjami będziemy się tutaj zajmować), to mamy do czynienia z konfliktem społecznym.

SPOŁECZNYCH

Sądzi się na ogół, iż przyczyną konfliktu społecznego jest taka dystrybucja dóbr rzadkich, której prawomocność jest kwestionowana przez tę stronę konfliktu, którą ta dystrybucja upośledza. Tak oczywiście zdarza się i to bardzo często, ale z pewnością nie jest to jedyna przyczyna konfliktów społecznych. Co więcej, można argumentować, że najcięższe przypadki konfliktów społecznych nie koniecznie dotyczą kwestii prawomocnej (Weber 2002:23) dystrybucji dóbr rzadkich, gdzie strony konfliktu uprawiają grę o sumie zerowej. Znamy bowiem z historii przypadki ciężkich konfliktów społecznych, w których przyczyną nie były w ogóle kwestie sposobu dystrybucji dóbr rzadkich, lecz np. definiowanie wroga w kategoriach etnicznych (konflikty etniczne) czy religijnych (konflikty religijne). Znane są też konflikty o podłożu aksjologicznym, w których główną przyczyną sytuacji konfliktowej jest próba narzucenia przez jedną grupę określonej interpretacji świata społecznego pozostałym grupom danego społeczeństwa. Nie mamy w tym przypadku do czynienia z walkąo zmianę systemu dystrybucji dóbr rzadkich, lecz z konfliktem o głębszym podłożu, wynikającym ze sprzecznych definicji normatywnych odnoszących się do porządku społecznego. Wreszcie, przyczyną konfliktu mogą być zawiedzione nadzieje, niemożność sprostania przez władze oczekiwaniom społecznym, które ta władza wzbudziła przez prezentowaną ideologię czy obietnice bez pokrycia. Jak wynika z tego krótkiego przeglądu, przyczyny konfliktu społecznego są różnorakie i jeśli którąś z tych przyczyn zamieszczamy w definicji pojęcia, to tym samym zawężamy to pojęcie do określonego typu konfliktu (pomijając wszystkie inne spotykane w rzeczywistości społecznej).

Podsumowując krótko dotychczasowe rozważania możemy stwierdzić, że konflikt społeczny jest antagonistyczną relacją pomiędzy przynajmniej dwoma aktorami zbiorowymi, zachodzącą w przestrzeni życia publicznego, że aktorzy ci są świadomi owej antagonistycznej relacji, a sama relacja ma swoje przyczyny, które przesądzają o charakterze konfliktu i sposobach jego rozwiązywania.

Typy konfliktów społecznych

Gdzie jest różnica, odmienność, postrzeganie rzeczywistości w kategoriach „my-oni” tam może pojawić się konflikt. Ale nie musi. Aby pojawił się, między „my” a „oni” musi pojawić się interakcja antagonistyczna, obejmująca - choćby pośrednio - wszystkich uczestników konfliktu, którzy na dodatek muszą mieć