258 259

Rozdział 10. Konflikty społeczne

rzadziej - przez partie polityczne. W systemie niedemokratycznym otwarte konflikty interesów wywoływane są przez bunty części pracobiorców, a jeżeli jest to system gospodarki centralnie planowanej, to nieodmiennie drugą stroną tego typu konfliktu społecznego jest komunistyczne państwo, jako generalny pracodawca. Jednak odmiennie niż w systemie demokratycznym konflikty takie przybierają najczęściej żywiołowy i nieuregulowany charakter. Z kolei w odróżnieniu od konfliktów o charakterze aksjologicznym nie muszą koniecznie mieć charakteru antysystemowego i nie maja go tak długo, jak długo nie zostaną przez upośledzoną stronę konfliktu zakwestionowane reguły dystrybucji dóbr. Ponieważ reguły dystrybucji dóbr rzadkich są zazwyczaj częścią systemu, a z pewnością miało to miejsce w systemach komunistycznych, zakwestionowanie tych reguł przekształcało konflikt interesów z konfliktu wewnątrzsystemo-wego w antysystemowy.

Konflikty wokół dostępu do władzy są w systemie demokratycznym naturalną jego częścią i mają charakter uregulowany (procedury konkurencyjnych wyborów lub arbitraż w sporach zbiorowych). W systemie niedemokratycznym konflikty tego typu przybierają formę utajoną i nieuregulowaną. Strony takiego konfliktu stają się nieformalnymi frakcjami w rządzącej niepodzielnie partii, koteriami, czy klikami. Społeczeństwo, na mocy definicji, jest wyłączone z tego rodzaju konfliktu, a zatem - w sensie zasięgu - nie jest to konflikt społeczny, lecz zaledwie „pałacowy", choć jego skutki mogą obejmować duże części społeczeństwa (np. czystki stalinowskie).

Konflikty społeczne na tle reguł gry systemowej, jeśli przybierają otwartą postać, są realną groźbą zarówno dla systemu demokratycznego, jak i niedemokratycznego. W systemie demokratycznym tego typu konflikt wywoływany jest na ogół przez siły antydemokratyczne, które mogą wykorzystywać w tym celu zarówno procedury regulujące konflikt, jak i odrzucić je, jako część systemu, którego reguły się kontestuje. I jeśli aktor zbiorowy, wzniecający konflikt wokół reguł gry demokratycznej, zyska odpowiednie poparcie, to może wygrać konflikt zgodnie z procedurami demokratycznymi, a po uzyskaniu władzy - zmienić reguły na niedemokratyczne (np. wprowadzić dyktaturę). Jeśli w systemie demokratycznym jakaś jego reguła trwale dyskryminuje określony segment społeczeństwa (przykładem może być status Murzynów w USA), to wówczas konflikt na tle tej szczególnej reguły systemowej niekoniecznie musi być wywołany przez siły antydemokratyczne. Na przykład ruch Martina Luthera Kinga nie był antydemokratyczny, lecz przeciwnie - pragnął by reguły systemu demokratycznego objęły także emancypację obywatelską czarnej populacji w USA. W systemie niedemokratycznym konflikt na tle reguł gry ma - na mocy definicji - charakter antysystemowy i jeśli siła społeczna wzniecająca ten konflikt zyska poparcie przekraczające „masę krytyczną", to dochodzi do rewolucji (pokojowej lub nie), a w konsekwencji do zmiany systemowej. Tak było w przypadku skutków pojawienia się Solidarności w Polsce.

Konflikty na tle odmiennych tożsamości ograniczają się - jak już wspomniałem - do konfliktów religijnych lub etnicznych. Tożsamości etniczne i religijne bywają bowiem na tyle silne, że w przypadku ich zagrożenia wywołują opór, któ-258 ry z kolei stanowi zarzewie konfliktu. Konflikty religijne i etniczne zazwyczaj na-

ktadają się na konflikty na tle dostępu do władzy. Jeśli mają miejsce w systemie demokratycznym, prowadzą do erozji społeczeństwa obywatelskiego, a także g jego typowych funkcji, spełnianych w demokracji. Dzieje się tak dlatego, że sta- § tus i tożsamość obywatelska są stopniowo wypierane przez status i tożsamość etniczną lub religijną i te właśnie tożsamości są podstawowym punktem odniesienia do krystalizacji preferencji politycznych, wyrażanych w konkurencyjnych wyborach. Katolik głosuje na katolika, niezależnie w istocie od jego programu politycznego, a protestant - na protestanta. Bask głosuje na Baska, a Kataloń-czyk na Katalończyka, także w zasadzie niezależnie od ich programu politycznego. W systemie niedemokratycznym konflikty tego typu maja charakter rozpro- o szony (bo przestrzeń życia publicznego jest zamknięta dla swobodnej artykulacji    P

rozwiązywana

tożsamości społecznych i instytucjonalizacji sił społecznych, z tych tożsamości 5 wyrastających). I dlatego tlą się one w utajeniu tak długo, dopóki nie pojawi się 5 możliwość artykulacji owego konfliktu w życiu publicznym. Rozwój wypadków po rozpadzie Jugosławii jest dobrą choć ponurą ilustracją tego mechanizmu.

Konflikty wyrastające na tle odmiennych interpretacji historii na ogół pojawiają się na styku dwóch kultur i dwóch narodów, które łączy historia pełna konfliktów. Przykładem mogąbyć tutaj stosunki polsko-ukraińskie, ale także polsko-niemieckie, czy polsko-rosyjskie (Malikowski 2000). Historia jest interpretowana odmiennie, a odmienność wynika z trwania - przez pokolenia - przy racjach, które w przeszłości dzieliły i były zarzewiem konfliktu. W społeczeństwie demokratycznym, w ramach swobodnego dyskursu publicznego, pojawia się możliwość (choć naturalnie nie ma gwarancji) rozładowania tego typu konfliktu przez uznanie prawa drugiej strony do odmiennej racji, a zarazem do wyeliminowania z historycznych interpretacji mistyfikacji i mitologii, które miaty wzmacniać jedną rację przeciw drugiej. W społeczeństwie niedemokratycznym taki swobodny dyskurs jest oczywiście niemożliwy, podobnie jak dyskurs między stronami o skonfliktowanej historii. Zamiast swobodnego dyskursu istnieje oficjalna wykładnia historii, zazwyczaj zresztąinstrumentalizowana w bieżącej polityce. W związku z tym konflikt ten trwa w postaci utajonej i rozproszonej, a w przestrzeń życia publicznego wkracza dopiero po otworzeniu jej na swobodną artykulację roszczeń pluralistycznych sił społecznych.

Sposoby rozwiązywania konfliktów

Wyróżnić można sześć sposobów rozwiązywania konfliktów społecznych:

(1) według procedury demokratycznej; (2) według procedury korporacyjnej;

(3) według procedury kooptacyjnej; (4) poprzez jednostronną inicjatywę dialogową; (5) według procedur ad hoc oraz (6) przez przemoc. Procedura demokratyczna jako sposób rozwiązywania konfliktów stosowana jest w pełni jedynie w systemach demokratycznych. Sama procedura została opisana w rozdziale pierwszymj. Procedura ta jest stosowana w rozwiązywaniu różnorodnych typów konfliktów społecznych, ale systemowo stanowi część mechanizmu rozwiązującego konflikty na tle dostępu do władzy, a także wewnątrzsystemowe konflikty na tle istotnych reguł gry, obowiązujących w życiu publicznym.    259