232 (52)

232 C/.i;ść IV

0    charakterze dominu tywnym, np. drobniuchmj 'vesculus dimin.', mocniuchny 'forticulus dimin/, nędzniuchny 'misellus dimin.', zimniuchny 'frigidulus di-min/ Druga grupa, mniej liczna, ma odpowiedniki łacińskie o charakterze superlaty wny m: mierniuchny człowiek' frugalissimus homo', spokoyn i uchne od-poczinienie 'placatissima quies', powoi ni uchu}/ 'lcvissimus', ddwniuchny składacz 'author vctcrrinius', gotowiuchuy ku wszem rzeczom 'paratissimus ad omnia'. Przymiotnikowi ubożuchny towarzyszą dwa typy odpowiedników łacińskich: ubożuchny 'pauperimus superlat., paupcrculus dimin.' Charakter supcrlalywny ma zapewne też przymiotnik chorzuchny określany jako 'semi-viv'us, napoły umarły, mdły'.

N^ra podstawie powyższej, dość pobieżnej analizy można wnosić, że u Mączyńskiego przymiotniki na-uchmj różniły się od dzisiejszych w jakimś stopniu funkcyjnie, co mogło mieć pewien wpływ też na nieco inną niż dzisiaj dystrybucję przyrostka-uchmj.

Interesujące jest jednak to, w jakim stopniu formacje na -uchmj są charakterystyczne dla języka XVI w., w jakim zaś stopniu reprezentują indywidualny język Mączyńskiego. W SStp I—VII (A-Przepamiętać) nic znalazłem ani jednej formacji na -uchmj, ale i, co ciekawsze, w SP XVI, 1.1—VII {A-Gończy) spoza Mączyńskiego notowane są tylko formacje cieniudmy // detiuchny (ogółem 12 x)

1    drobniuchny (7 x). Wszystkie pozostałe formacje na -uchmj z tych tomów są udokumentowane wyłącznic cytatami z Mączyńskiego, a więc: chorzuchny, daw-niucłmy, dłużucłimj, dobrzuchny //dobruchny, foremniuchiy, gładziuchny. Brak poświadczenia tych formacji u innych autorów świadczy dość wyraźnie o istnieniu dosyć dużej liczby indywidualnych formacji słowotwórczych w języku Mączyńskiego.

5. Oboczności typu rozpraszać // rozprosząm

Charakterystyczną cechą morfonologiczną czasowników wielokrotnych na -'ać typu odnawiać jest we współczesnym języku polskim altcrnacja -o- (-Ó-) do -a-, a więc odnowić - odnawiać czy wymówić - wymawiać. Alternację tego typu znamy już dobrze z SStp, por. np. kłonić - kłaniać, moczyć - maczać, domówić -domawiać, nawrócić - nawracać, odnowić - odnawiać, (płodny) - opładniać 'robić płodnym', otworzyć - otwarzać (częstsze niż otwierać), por. też łomie - łamać. Raczej rzadko zachowane są w staropolszczyźnie formy z o- tam, gdzie dzisiaj oczekiwalibyśmy form z -a-, np. mołwiać (1 x, z. Psałterza puławskiego), ale jest i mawiać(1 x), poza tym jestom<wł7ić(l x, z rot poznańskich) orazodmowiać (2 x, w tym 1 x z rot poznańskich), ale jest i odmawiać (kilkadziesiąt razy).

Formy z -a- są pospolite też w słowniku Mączyńskiego, np. wywracam (2 x). Ciekawe jest jednak, że czasami jest to -a- (-a- jasne), czasami zaś -a- (-a- pochylone) i to, przynajmniej w wielu czasownikach, w zależności od kategorii morfologicznej, por. np. (nie uwzględniam tu szczegółów graficznych innego typu niż ~a- i -r?-) pomnażać (4 x) -pomnażam (6 x), przymnażać (2 x)-przymnażam (4 x), podrustać (2 x) - podrostem {4 x), wzrastać (1 x) - wzrastam (5 x), ivymawiać (7 x), wymawiać (1 x) - wymawiam (9 x) itd. Mamy lu więc -a- w bezokoliczniku i -a-w 1. os. I. poj. itd.” Nie jest to jednak reguła, bo w niektórych czasownikach mamy -a- też w 1. os. 1. poj., np. wywracać (2 x) -wywracam {6 x), przy ganiam (2 x) itd. Są też czasowniki, które mają -a- w bezokoliczniku, a w innych formach zdarza się jeszcze -o-, np. rozpraszać - rozpraszam (7 x), ale też. rozpraszam' (3 x), uskrdmiać (1 x) -uskramiam (] x), ale też uskromiam (3 x),pochadzać (5 x),pochadzać (3 x) - pochadzam (3 x), ale też pochodzam (1 x), obracać (20 x), obracam (18 x), obracam (2 x), ale też obracam (1 x). Poza tym też: przystrdyać (1 x) - przystroyam {1 x), wymadlać (1 x) - wymodlam (1 x). Czasami bezokolicznik nie jest poświadczony, a formy 1. os. 1. poj. mogą mieć dwojaką postać, up. otwarzam (10 x) -otworząm sic (1 x), ogalam (2 x), leż pogalam (l x), wygalam {1 x) - ogoląm (2 x), postanawiam (1 x) - postdnowiam (8 x), spayam (8 x) - spoyam (5 x), ale i spayam (1 x) - spayam (1 x), pokrapiam (4 x) - pokropiam (1 x), ale i pokrapiam (6 x).

Z przykładów typu rozpraszać - rozpraszam - rozproszam można wnosić, że alternacja -o- do -a- nie była przeprowadzona od razu wc wszystkich kategoriach danego czasownika. Gdy na przykład w bezokoliczniku jest ona już konsekwentna, lo w formach osobowych jest jeszcze dużo przykładów na o-. W indeksie do słownika Mączyńskiego mamy - poza wymienionymi wyżej -też jeszcze takie formy osobowe, jak: obroniam (2 x), odpoyam (I x), pochodzam (1 x), podwoyam (1 x), przyrodzam sic (2 x), przysposohiam (2 x), umocniam (6 x), uspokoyam (9 x), zamocniam (1 x), zósmrodzam (1 x), zastanawiam (3 x) i zdstano-uńam sic (3 x). Formy bezokolicznika tych czasowników nie są u Mączylaskiego poświadczone, ale należy sądzić, że regularnie miałyby one postać obrń-niać, pochodząc, umacniać, uspokayać itd.

O tym, że formy typu rozpraszam i rozproszam różnią się tylko morfonolo-gicznie, a ich funkcja semantyczna jest jednakowa, świadczą cytaty z Mączyńskiego, np. rozpraszam: rospraszam, utracam, gubię 92d/l; rospraszam, rozmic-tam, rostrącam, rozsiewani 396a/l; rospraszam, rosrzucam 404a/47-rozprosząm: rozdymam, od dymam, rospraszam ogień 130d/41; rozrzucam, rospraszam łodzie 162b/43; uskramiam: czinię pokóy, uskramiam, uspokoyam 285b/4a - uskromiam: miękko c/inię, zmiękczam, błagam, uskromiam 229d/53; powtóre albo z nowu uspokoyam, uskromiam 38Ia/7; uspokoyam, uskromiam 341c/30;ogałam: ostrzigam, wkoło ogalam, albo około czego ogaiam 458b/22,23 ogolam: oskrobawam, uskro bawam, ogolam 345b/51; prawie przi samey płci pr/istrzigam, ogolam 458b/l 1.

“ Oboczność -a-//-o- omawianego wyżej typu nie zachodzi tylko w czasownikach mających -«- wtórne, lecz jest pospolita w dużoj liczbie czasowników w XVI w., o czym szczegółowo pisze Kuraszkiewicz W., 1960, s. 40-149.

' Co prawda w indeksie wyrazów Mączyńskiego formy typu ruzpro.sr.ifu są notowane pod hasłami typu rozpraszać, ale brak realnie poświadczonych (przynajmniej u Mączyńskiego) togo typu bezokoliczników każe przypuszczać, że formy typu rozproszam są tylko wariantami mOrfonologicznymi form typu rozpraszam.