24

problematykę badawczą (rodzaj pytań, na jakie badacz szuka odpowiedzi) oraz przedmiot badania, wyróżnić można trzy typy badań²⁰:

-    badania w pracy socjalnej,

-    badania nad pracą socjalną,

-    badania dla pracy socjalnej.

Badania w pracy socjalnej są wkomponowane bezpośrednio w proces interwencji socjalnej. Jej pierwszym etapem jest diagnoza sytuacji, dostarczająca informacji wyjściowych potrzebnych do opracowania planu działania. Także na zakończenie należy przeprowadzić badania, po to by ocenić rezultaty podjętych działań praktycznych²¹. Rzetelne porównanie między „stanem wyjściowym” i uzyskanymi efektami wymaga opracowania systemu zmiennych i wskaźników charakteryzujących sytuację osób i grup, wobec których podejmuje się interwencję socjalną. Dzięki takim zobiektywizowanym miarom można też przeprowadzać porównawczą analizę działalności różnych pracowników socjalnych, pracujących w tym samym środowisku²². Owe mierniki i wskaźniki powinny wynikać z kreowanych w teorii pracy socjalnej docelowych modeli sytuacji społecznych, które odpowiadają na przykład na pytania, jak powinna wyglądać prawidłowa integracja jednostki ze środowiskiem, jak powinny kształtować się relacje międzypokoleniowe, co powinno charakteryzować „dobrą starość”.

Do zakresu badań nad pracą socjalną należą opisy i analizy historyczne (dzieje instytucji i idei) oraz wąsko rozumiana teoria pracy socjalnej (twierdzenia teoretyczne, definicje podstawowych pojęć). Tutaj także należałoby zaliczyć badania nad kwalifikacjami i kompetencjami pracowników socjalnych oraz rozważania nad etyką zawodową. Jeszcze inne przykłady - bardziej teoretycznych - problemów badawczych, to wyjaśnianie rezultatów interwencji socjalnej (przyczyny porażek i sukcesów) bądź analiza zależności między pracą socjalną a kwestiami społecznymi.

Badania dla pracy socjalnej polegają na tworzeniu i testowaniu narzędzi badawczych. Do tego typu badań należy też opracowywanie i analiza kategorii, mierników wykorzystywanych w praktyce socjalnej, a nie będących bezpośrednim odzwierciedleniem jej celów. Taką kategorią, do której często odwołują się pracownicy socjalni, jest na przykład minimum socjalne.

W badaniach empirycznych, służących gromadzeniu wiedzy o faktach społecznych, wykorzystuje się różnorodne metody badawcze. W zależności od problemu badawczego i stosowanych w konkretnych przypadkach metod

²⁰    Por.: M. Duchamp. op.cit., s. 113-114.

²¹    O diagnozie społecznej traktuje w niniejszym podręczniku rozdział napisany przez E. Mazurkiewicza.

²²    Na przykład w polskiej literaturze propozycje wskaźników zagrożenia wydolności wychowawczej rodziny niepełnej znaleźć można w ksiqżce E. Marynowicz-Hctki Praca sacjalno-wychawawiza z rodzina niepełna. Warszawa 1980.

\

pracy socjalnej, stosuje się obserwację, analizę dokumentów (zwłaszcza urzędowych), wywiad (dla metody prowadzenia indywidualnego przypadku jest to podstawowe narzędzie diagnozy), ankietę, techniki socjometryczne bądź - jako metodę kompleksową przydatną w organizowaniu środowiska lokalnego - lustrację społeczną.

Założenia i zasady pracy socjalnej

Polską teorię pracy socjalnej ukształtowały te same idee i tradycje, które wywarły wpływ na pedagogikę społeczną. Powstające pod wpływem idei pozytywistycznych inicjatywy samokształceniowe, placówki wychowawcze i opiekuńcze, instytucje oświatowe, stowarzyszenia realizujące różnorodne cele społeczne spełniały w społeczeństwie żyjącym pod zaborami podwójną rolę. Kompensowały brak narodowego systemu oświaty i wychowania, kultury i zabezpieczenia społecznego. Równocześnie były odpowiedzią światłych warstw społeczeństwa polskiego na zjawiska nędzy, kulturowego zacofania i braku szans życiowych. Wielu działaczy w swojej ocenie rzeczywistości społecznej i koncepcjach zaprowadzenia w niej zmian odwoływało się do ideologii socjalistycznej. Szczególny wpływ miały w tych środowiskach poglądy Ludwika Krzywickiego i Edwarda Abramowskiego.

Panująca na przełomie XIX i XX wieku atmosfera intelektualna i ideowa miała istotne znaczenie dla ukształtowanych w nieco późniejszych latach (lata dwudzieste i trzydzieste) koncepcji pracy socjalnej. Ich główną twórczynią i propagatorką była Helena Radlińska. Przeglądając jej liczne prace, można odtworzyć założenia, jakie tkwiły u podstaw jej poglądów. Założenia te dotyczą istoty bytu jednostek i społeczeństwa (założenia ontologiczne), możliwości i źródeł poznania rzeczywistości (założenia epistemologiczne) oraz istoty działań praktycznych, składających się na pracę socjalną (założenia i zasady praktyczne).

Główne założenia ontologiczne to:

-    Wiara w postęp moralny (w wymiarze jednostkowym-ontogenetycznym i społecznym-filogenetycznym) przyjmujący wartość liniową, wznoszącą. Postęp ten jest czynnikiem rozwoju społecznego, gospodarczego i socjalnego. Z przekonania tego wyrasta pogląd, że idee mają siłę sprawczą, a zatem edukując i wychowując człowieka, dostarczając wzorców moralnych można kreować zmiany społeczne.

-    Uznanie, że człowiek jest aktywnym podmiotem kształtującym losy swoje i otoczenia społecznego, a nie przedmiotem, o którego życiu decyduje przeznaczenie lub siły nadprzyrodzone. Wynika stąd oczekiwanie aktywności ze strony jednostki, a jeśli jej nie przejawia - dążenie do rozbudzenia w człowieku odpowiedzialności, poczucia obowiązku przy równoczesnym poszanowaniu jego praw.

-    Przeświadczenie, że jednostka jest przez całe życie podatna na wpływy

115