25

Ponadlo na kontemplację mamy niedzielę i, według Baxtera to właśnie ci, którzy są gnuśni w swej działalności zawodowej, nie znajdują potem czasu dla Boga, gdy jest to potrzebne¹. Toteż przez całe główne dzieło Baxtera przewija się ciągle namiętne nopagowanie ciężkiej pracy fizycznej lub pracy umysłowej. Współdziałają tu ze sobą dwa motywy².

Po pierwsze, praca jest starym, wypróbowanym środkiem i s c e I y c z n y m i jako taka od dawna była ceniona w Kościele zachodnim — w przeciwieństwie nie tylko do Orientu, lecz akże do prawie wszystkich reguł klasztornych na całym święcie¹⁷'³. Jest środkiem zapobiegawczym przed tym, co w purytaniz-nie nosi nazwę unclean lifc [życia nieczystego] — i tu jej rola est niemała.

Asceza seksualna jest przecież w purytanizmie inna, niż u mnichów, tylko jeśli chodzi o stopień, nie zaś samą podstawową zasadę — ponieważ zaś stosowana jest w życiu rodzinnym, ma większy zasięg. Współżycie płciowe jest bowiem również w małżeństwie dopuszczalne tylko jako chciany przez Boga

środek pomnażania Jego chwały, w myśl nakazu: »bąclźcie płodni i rozmnażajcie się«^l7S

Tak samo, jćdc na zwątpienie religijne i zbytnią religijną skrupulatność, tak i w sprawach seksualnych, obok diety, wegetarianizmu ^{4 3}

1

   Op. cii. s. 242: “To właśnie leniwi w pracy nie mogą znaleźć czasu na obowiązki wobec Kościoła- Stąd pogląd, że zwłaszcza miasta, jako siedziba nastawionego na racjonalne zarobkowanie mieszczaństwa, są jednocześnie siedzibą cnót ascetycznych. Pisze więc Baxter o swoich tkaczach w Kidderminster: -Ich ciągle rozmowy i handel z Londynem czynią wiele, aby umacniać uprzejmość między kupcami- (fragment autobiografii w W. of the Fur. Div., s. XXXVIII). To, że bliskość stolicy ma wzmacniać cnoty, wprawi pewnie dzisiejszych duchownych, zwłaszcza niemieckich, w zdumienie. Ale podobne poglądy występują także w pietyzmie. Pisze więc Spener do młodszego kolegi: -Przynajmniej okaże się, że wśród wielkiego tłoku w miastach, gdzie większość jest całkiem zepsuła, jednak zawsze znajdą się dobre dusze, z którymi można czyr.ić dobro; na wsiach zaś czasem nic dobrego w całej gminie-. (Theol. [irdenken, I. GG, s. 303). Chłop nie bardzo nadaje się do ascetycznego, racjonalnego trybu życia.

2

   F.lyczna ocena pracy i jej -godności- spotykana jest nie tylko w chrześcijaństwie i. w ogóle, jest nie tylko jego właściwością.

17-1) Tak samo w pietyzmie. Charakterystycznym zwrotem pielystycznym jest, że wierność zawodowi, nałożona na nas jako kara za grzech, służy zabiciu własnej woli. Praca zawodowa jest jako służba z miłości bliźniemu, obowiązkiem wdzięczności za łaskę Bożą (interpretacja luterańska) i dlatego nic podoba się Bogu. jeśli ją wykonujemy niechętnie i z oporami. Chrześcijanin ma się więc -okazywać w pracy tak pilr.ym, jak człowiek światowy- (op. ciL III, s. 278). To pogląd pozostający najwyraźniej w tyle za purytanskim lokiem myślenia.

3

tam wokół -kompetencji-. Potężny idealizm w poglądach purytańskich, z całą ich pruderią, miał jednak także, patrząc czysto -higienicznie-, pozytywne skutki. Nowoczesna higiena seksualna, wobec nieuniknionego wołania o -porzucenie- uprzedzeń, popada w takie niebezpieczeństwo, że wybija dno z beczki, z której sama czerpie. Oczywiście nic może być już przedmiotem naszych rozważań, jak przy racjonalnej interpretacji spraw płciowych u narodów pozostających pod wpływem purytanizmu ukształtowała się duchowo-etyczna obrona stosunków małżeńskich i powstały pewne formy wewnątrzmałżeńskiej rycerskości — w przeciwieństwie do gąszczu związanych z tym problemów u arystokracji ducha i właściwego jej patriarchałizmu. Wpływy baptyslyczne współgrają także przy okaąi emancypacji kobiet; ochrona wolności sumienia kobiety i rozszerzenie na kobiety pojęcia -powszechnego duszpasterstwa* były pierwszymi wyłomami z patriarchałizmu.

4

1?5> /I sober procnation of childnti [współżycie dla celów prokreacji) lo według Baxtcra jego cel. Podobnie Sper.er, choć z pewnym ustępstwem na rzecz prymitywnego poglądu luterańskicgo, w myśl którego unikanie niemoralr.ości, dającej się poza tym przytłumić, jest tu jeszcze celem ubocznym. Nieobyczajność jako zjawisko towarzyszące życiu płciowemu jest grzechem takie w małżeństwie, co stanowi, — według Spenera — następstwo grzechu pierworodnego, przez który naturalny i chciany przez Boga akt przekształca się w coś połączonego z grzesznymi odczuciami — a więc występnego. Takie według interpretacji wielu kierunków pictystycznych najwyższą formą małżeństwa chrześcijańskiego jest małżeństwo z zachowaniem dziewictwa; następną z kolei taka, w której kontakt seksualny służy wyłącznie płodzeniu dzieci. Dalej dochodzi się aż do takich małżeństw, które zawierane są ze względów czysto erotycznych czy innych zewnętrznych, uważanych od strony etycznej za konkubinat. W tych niższych regionach małżeństwo zawarte tylko ze względów zewnętrznych (jako wynikające z racjonalnego namysłu) jest lepsze, niż zawarte z pobudek erotycznych. Teorię i praktykę wspólnoty herrnhutczyków możemy tu pozostawić na boku. Filozofia racjonalistyczna (Chr. Wolff) przyjęła ascetyczną teorię w wersji głoszącej, że to, co zewnętrzne (a więc popęd płciowy i jego zaspokojenie), jest środkiem do osiągnięcia celu i nie może stać się celem samym w sobie. Przejście do zorientowanego czysto higienicznie utylitaryzmu widoczne jest już u Franklina, który stoi tu mniej więcej na stanowisku etycznym współczesnych lekarzy. -Wstrzemięźliwość- rozumie jako ograniczanie kontaktów seksualnych do tego, co pożądane ze względów zdrowotnych, zaś na temat -jak to robić- wypowiada się także teoretycznie. Tam, gdzie sprawy te w ogóle stały się przedmiotem czysto racjonalnych rozważań, nastąpił wszędzie rozwój w tym kierunku. Purytański i higieniczny racjonalista seksualny idą różnymi drogami — i tylko w jednym -rozumieją się wzajemnie*. Pewien gorliwy przedstawiciel poglądów o -prostytucji higienicznej- (chodzite tu o sprawy ograniczenia działalności domów publicznych) motywował w jednym z wykładów dopuszczalność moralną -stosunku pozamalżcńskiego- (jako pożytecznego higienicznie), nawiązując do historii Fausta i Grctcheen. Traktowanie Gretcheen jako prostytutki i stawianie potężnej siły namiętności na równi z seksem -zdrowotnym* całkowicie odpowiada purytańskiemu punktowi widzenia. Podobnie reprezentowany przez niektórych wybitnych lekarzy czysto fachowy pogląd, że sięgający tak głęboko w najintymniejsze sfery indywidualne i kulturowe problem, jak wstrzemięźliwość seksualna, to tylko i wyłącznic sprawa lekarza (jako fachowca). U pu-rytanów fachowiec to teoretyk moralista, tu natomiast - higienista, problem jednak krąży (u