262 (38)

28

Drobiazgi kociewskic

Problematyka językoznawcza gwar jest oczywiście o wicie bogatsza, niżby to wynikało z wielu schematycznych opracowań. Szczególnie za mato uwagi poświęca się chyba przedstawieniu pewnych regularności morfologicznych. Kociewie nie ma jeszcze swej monografii językowej, warto więc może zasygnalizować dwa, prawdopodobnie .ściśle się ze sobą. wiążące, zjawiska z języka ludzi dorosłych w odniesieniu do dzieci. Ściśle biorąc, nie są to na pewno zjawiska wyłącznie kociewskic, ale ich szczegółowy zasięg będą mogły ustalić jedynie specjalne badania. Omawiane niżej fakty znane mi są przede wszystkim /. matego miasteczka kociewskiegoSkórcz, pow. Starogard Gdański, gdzie się urodziłem i wychowałem.

1. Pewien typ rzeczowników z sufiksem -c/c. Z punktu widzenia slowo-twórstwa ciekawym zjawiskiem może być duża grupa odczasownikowych rzeczowników urobionych za pomocą przyrostka-'ek; wszystkie one służą do charakterystyki przede wszystkim dziecka i mają charakter przeważnie pejoratywny. Są to:

beczek - dziecko, które stale płacze (beczy), bójek- dziecko, które się wszystkiego boi, brójek - dziecko, które stale broi,

burczek- dziecko, które przeszkadza swoim burczeniem,

cycek - dziecko, które cyca jeszcze palec,

grzebek - ciągle się grzebie z jakąś robotą,

kręciek - kręci się stale pod nogami,

krzyczck rozdziera się na całe gardło,

męczek - męczy każdą robotę i nie może żadnej dokończyć,

wilczek- nic lubi dużo mówić,

mruczek - ciągle mruczy i z niczego nic jest zadowolony,

pieściek - lubi się pieścić i przytulać do matki,

piszczek - stale piszczy nad uchem i nic daje innym spokoju,

płuczek - reaguje na każdą, krzywdę płaczem,

rójek - nic może usiedzieć cicho na miejscu i ciągle się roi,

ryczek- jest nieznośny przez swój częsty, głośny plącz,

sknerczek - na wszystko narzeka i stale skncrczy,

skoczek •- wesoło podskakuje i w ten sposób się bawi¹, skrzeczek - nie daje innym spokoju i stale skrzeczy, śmieszek - sam się zaws/.e chętnie śmieje i innych rozśmiesza, wierciek - stale się wierci i nie usiedzi na jednym miejscu.

Purlek nie musi koniecznie purtać, bo tak można już nazwać najsympatyczniejszego nawet smyka bez posądzania go o pur lanie (w parze purtać - pierdzieć pierwszy czasownik jest wyrazem „grzecznym", drugi natomiast jest wyrazem ordynarnym). Wyraz ten różni się więc od poprzednich tym, że jest jużzleksy-kalizowany i nie nawiązuje w sposób bezpośredni do znaczenia czasownika.

Poza tym dwa z używanych rzeczowników: lelek 'pieszczoch, maminsynek' i dydek (// dydko) 'dziecko, które niegrzecznie je' nic mają w znanym mi języku Kociewia odpowiednich podstawowych czasowników lelać i dydać. Jednak pierwszy czasownik jest powszechnie znany w Wielkopolsce², drugi natomiast jest zaświadczony w SGP Karl, choć w niepokojącym trochę znaczeniu: dydać 'zaczynać powoli' z Międzyrzecza, pow. Radzyń i dydnąć 'wypić, zwłaszcza gorzałki' z Pisarzowic, pow. Biała.

Większość przytoczonych przykładów daje się ułożyć w pewne grupy synonim iczne, a więc na dziecko, które płacze, można powiedzieć, zależnie od nastroju, beczek, płaczek, tyczek, na dziecko bardzo ruchliwe powie się kręciek, rójek czy wierciek i Id;¹.

Wymienione rzeczowniki urobione są od czasowników niedokonanych. Jedynie skoczek, gdyby interpretować go dewerbainie, jest urobiony od czasownika dokonanego skoczyć, ale chyba tylko dlatego, że nawiązuje jednocześnie do rzeczownika skok i tworzy w ten sposób pewną paralelę do tych .spośród wymienionych rzeczowników (beczek, cycek, krzyczek, mruczek, płaczek, rójek, śmieszek itp.), które można pojmować również jako derywaty od rzeczownikowe. Formy bójek, brójek (a nic np. bojek, brojek) też konstruują sobie nominalny wokalizm, choć w żadnym rzeczowniku oparcia nic mają, jak np. odczasow nikowy rójek w rzeczowniku rój. Można by więc powiedzieć, że wszystkie omawiane tu rzeczowniki utworzone są, co narzuca analiza znaczenia tej formacji, od odpowiednich czasowników, ale tam, gdzie tylko zachodzi możliwość, nawiązują w wokalizmie swego rdzenia do rzeczowników.

' Niektóre z przytoczonych tu rzeczowników mają na Kocicwiu (w Skórczu) drugie znaczenie, a więc: burczek 'zabawka, która się kręci po podłodze i przy tym burczy', cycek 'pierś kobieca', kręciek 'wir powietrzny', skoczek 'konik polny'.

² Por. artykuł Z. Zagórskiego, O wielkopolskim lelać, lelać się,,.Język Polski" XXXV, 1955, s. 184-188.

¹ Aktywność formacji rzeczowników dewerbalnych (od pni czasownikowych nie złożonych) na -ck uderza tym bardziej, że od XIV w. po polszczyznę współczesną nie ma zbyt wielu na nią przykładów; por. Doroszewski W., 1928, s. 28 i n. orazCaertner I!., 1934, s. 292. W SGPKort spośród zanotowanych w Skórczu wyrazów zapisane są jedynie, rzadko zresztą w identycznym znaczeniu, następujące: beczek, bojek (przez o!), dydek, lelek, mruczek, piszczek, płaczek, rojek (przez o!), skoczek i skrzeczek.