28 (584)

zdaniem nietrafnie. Nie starcza mi jednak odwagi, a wystarcza przezorności, żeby tego jednego nie tykać. Pojęcie kultury archeologicznej jest bowiem w naszej dziedzinie kluczowe, historycznie utrwalone i wyposażone w znaczenie na tyle bliskie definicji Czarnowskiego, że można przymknąć oko na wadliwość semantyczną. Ponadto pojęciu temu przypisany jest pewien walor, który wynika z właściwej wszystkim naukom potrzeby systematyzowania wiedzy. W naszym przypadku jest nim funkcja przestrzennego wyodrębnienia zespołów zjawisk i przypisania im właściwości wzajemnie je różnicujących. Tym samym kultura archeologiczna staje się pojęciem na swój sposób obocznym wobec pojęcia macierzystego, gdzie nacisk położny jest na zobiektywizowanie i dyfuzjonizm kultury.

To jednak, co przede wszystkim odróżnia kulturę archeologiczną od kultury w ujęciu szerokim i odniesionym do współczesności, to niekompletność źródeł poznania. Są one selekcjonowane na dwa sposoby. Po pierwsze, z natury depozytu, jaki stanowią, są to wyłącznie źródła materialne, jakkolwiek mogą objaśniać różne dziedziny kultury, także takie, które nie odnoszą się do przedmiotów albo odnoszą się do nich pośrednio. Po drugie, z natury środowiska, w jakim się znajdowały, źródła te są najczęściej w różnym stopniu, niekiedy całkowicie, zniszczone.

Mając to na uwadze, sformułujemy następującą definicję:

Kultura archeologiczna jest to ogół zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, przypisany dawnej społeczności i odróżniający ją od innych, dostępnych poznaniu za pośrednictwem źródeł zdeponowanych w ziemi, w wodzie lub w innym naturalnym ukryciu, a także będących częścią krajobrazu.

Definicja ta wyłącza możliwość nazwania prahistorii, czyli nauki o kulturach archeologicznych, historią kultury materialnej; co swego czasu miało miejsce w naszej części Europy i wiązało się ze swoistym pojmowaniem roli nauk humanistycznych. Zwrócenie uwagi na zobiektywizowany charakter elementów kultury archeologicznej ma wskazać, podobnie jak w cytowanym na początku artykułu pierwowzorze, na zdolność ich „samodzielnego życia”, przenikania do innych kultur i tworzenia przesłanek postępu. Bez owej cechy, nie byłby możliwy rozwój cywilizacji.

Ten ostatni czynnik upoważnia po części do traktowania kultury archeologicznej jako bytu autonomicznego, który można opisać w oderwaniu od konkretnej społeczności ludzkiej, jako depozyt wykazujący pewną spójność wewnętrzną, ujęty określonymi granicami przestrzennymi. Można opisać, ale wyłącznie jako rejestrację tego depozytu, jego interpretacja wymaga przywołania owej społeczności, jednorodnej lub złożonej — powtarzając za Czarnowskim — z „szeregu grup”, jako układu odniesienia dla wszystkich dociekań. Definicja wyżej sformułowana bierze pod uwagę zarówno ów postulat, jak i wskazaną wcześniej dychotomię.

W badaniach terenowych wskazanie kultury, której należy przypisać ujawnione źródło, jest oczywiście celem podstawowym. Opiera się ono na informacjach jakich dostarcza samo źródło (atrybutach źródła), ale także innych, niekiedy wyrwanych z kontekstu lub w dużej mierze pośrednich. Informacje te razem wzięte nazwiemy, niezależnie od ich natury, wyznacznikami kultury archeologicznej.

Zasób wyznaczników jest dla każdej kultury inny, ale mają jedną wspólną cechę: są zrelatywizowane wobec właściwych sobie taksonomii. Ponieważ wyznacznik kultury może być, jak wyżej wspomniano, wskaźnikiem złożonym, są to w istocie odniesienia do taksonomii łączonych ze sobą składowych. Upraszczając powiemy, że wyznacznik kultur}' archeologicznej składa się z poszlak, które wzięte razem mogą osiągnąć wagę dowodu, jeżeli każda z nich jest uzasadniona przez miejsce, jakie zajmuje w swoim systemie klasyfikacyjnym.

(P>) Systemy takie powinny być skodyfikowane i stanowić jednąz najważniejszych części warsztatu naukowego archeologa. Trudno sobie wyobrazić, aby swój zbiór wyznaczników miała każda kultura egzystująca niegdyś na danym terenie. Ale dla każdego regionu można wskazać co najwyżej kilka formacji, którym przypisać wypadnie wyrazistą większość wszystkich odkryć. Dysponując dobrze zilustrowanymi kluczami do oznaczania kultur rozpoznajemy tę pulę, ale także tworzymy nieliczny zbiór źródeł wymykających się klasyfikacji, a więc kwalifikujących się do analiz pozarutynowych. (P<)

2.3. STADIUM RELIKTOWE

Stan miejsca osadniczego lub punktu osadniczego po ustaniu ich funkcji społecznych i po uruchomieniu przyrodniczych procesów przekształceń przestrzeni reliktowej.

Siedlisko, cmentarzysko lub punkt osadniczy egzystują i pełnią swą rolę społeczną. Po jakimś czasie osada zostaje opuszczona, cmentarzysko przestaje być użytkowane, skarb zostaje zapomniany. Rozpoczyna się długotrwały proces fizycznej dezintegracji układu (por. art. 1.7.), dokonujący się poza wolą człowieka, choć niekoniecznie bez jego mimowolnego udziału. Proces ten bywa niekiedy cząstkowy. Stadium reliktowe osiągać mogą tylko niektóre elementy układu, podczas gdy on sam funkcjonuje nadal, pełniąc rolę zasadniczo niezmienioną, modyfikowaną jednak w sposób ewolucyjny przez wymianę elementów zużytych na nowe, lepiej odpowiadające zmieniającym się potrzebom ludzkim. Dobrym przykładem takich układów są miasta.

Materialne składowe stadium reliktowego nazywamy ogólnie reliktami osadnictwa, a w szczegółowym ujęciu — całym zbiorem nazw potocznych, wśród których szczególne znaczenie przypisane zostanie pojęciom warstwy i obiektu. Relikty osadnictwa i ich układy są bezpośrednim przedmiotem badań archeologicznych.

Jeżeli termin stadium reliktowe użyty jest bez żadnych dopełnień, dotyczy on stanowiska jako całości. Jeżeli dotyczy jednej z faz zasiedlenia, powinien być do niej przypisany.

65