298 299

Sfpauttsoiagta WhPM 1. AArybucjr przyczynowe, światopoglądy i aksjomaty społeczne

^ ^f tęŁSI wUsntwv dlfWIM (i>). Iitdr* je*t U 40*111 SUI

"^rłM >*“»< i<Uf>A >hI mtv.nu wI.im iwego płynu. jakim |***ł Wimm «ii i iutouiłafei ilffar wlażi iwv drogiego tlała tlalt-<** Nkun }e>fi K.iRiiHH JA). ni/try niż ciężar właściwy *•*■** Cjeyłi

I OCSiWC

i K CSiWCft (C||f, » <._(ltł)

" *frśur obowiązywania prawa l ora* spełnienia * i Kanmiiow popiredzajątych możemy powiedzie*. że ***** Ktoymywania się kawałka drewna na powierzchni ^H,H*^{V w,ł}* zatottięita kamienia - zostały wyjaśnione.

^ naukach społecznych. w ty ni w pmhołogii. ten tvp wyjatnianu jest równie* stosowany (choć w ujęciu fonnał-nw* niezbyt często) Dobrym przykładem jest odległa już i ***owo praca A Malewskiego (1975)

1'owsisjjp pytanie, czy i jakim sensie przedstawiony " *^u ***** da się zastosować w potocznym rozumowaniu łudzi. W twoim artykule sprzed kilkunastu lat przedstawiłem w tej sprawie odpowiedz pozytywny, proponując, aby za odpowiedniki praw uznać schematy przyczynowe, a za warunki wstępne cechy dyspozycyjne przypisywane oso bom łub cechy sytuacyjne (Boski, 1990).

Schematy pnyizynowe Jako qua\t-prawa w mydfwm po-kiftiww Kelłey (1972) rozwiną! koncepcję schematów przy czynowych jako formalnych reguł wnioskowania (np przyczyny ułatwiające to takie, które występując z innymi okolicznościami osłabiają ich wpływ, utrudniające 2at to takie, mimo wystąpienia których ten efekt wystąpił {np. zawód rodziców, zgodny z kierunkiem studiów dziecka jest czynnikiem wlatwiającym. podczas gdy posiadanie własnych dzieci — czynnikiem utrudniającym sukces na śtiidiachl. I kolei inni, jak Hewstone i Antaki (198B). traktują schematy przyczynowe jako treściowe przekonania co do powiązań sprawczych. To drugie rozumienie zostało przyjęte w koncepcji i programie badawczym Oto przy -kłady : „Studenci, którzy solidnie, systematycznie uczą się, uzyskują dobre rezultaty z egzaminów"; albo: ..Aby uzyskać atrakcyjną pracę, należy zdobyć wsparcie wpływowych osób" Nie trzeba chyba przekonywać, że w każdej dziedzinie życia społecznego istnieje wiele podobnych qu-ff-ipiaw. Wiele z nich ma jednak kulturowe osadzenie i ograniczenia.

Uwrvnkt poprzedzające. Łącznikami między schematami przyczynowymi a zjawiskiem wyjaśnianym są cechy dyjponn t**~* przypisywane aktorowi społecznemu bądź ter vvij >;. iw ości sytuacyjne, w których cn(a) działa. W przypadku schematu wyrażającego przekonanie, że wysiłek wti )żom w naukę jest warunkiem sukcesu przy egzami-mtk. poszukiwanym łącznikiem będzie stwierdzenie, iż p _a fj, d Anna jest pilnym studentem.

K^Dftrykt.ia wyjawienia na podstawie reguły Hempla.

W »»tiK/nym wyjaśnianiu przyczynowym, na pytanie: drzewo utrzymuje się na powierzchni wody?", o    odpowiedzią jest stwierdzenie „ponieważ

iest łup** °d wody ", a na pytanie: „Dlaczego An-bardzo dobrze egzaimm ?" - „ponieważ jest ona

/WX

pilną i zdolną studentką”. Są to niejako ikrótowew dri. gdyż prawa ogólne nie zostają w nich sfontw?"* explune Na podstawie przeprowadzonego rorunw^ możemy te* użyć formuły pośredniej będącej schematu pi rw /ynuwego oraz techy stanowiącej poprzedzający.

Badania nad potocinym myśleniem ortyrr*,^

W przvt<Htonym artykule znajduje się omówieniecjw, badan t programu, jaki w latach HO. XX w. przepraw/ lem w Nigerii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych,iu^ nik.imi byli studenci z tych trzech krajów. Badania i,-.^ były na materiale wideo, który przedstawiał nifet^T aktemm (studentów) opowiadających o swoim życiu treści tych „wywiadów" zawarty jest tamce 124). (W/ nemu wideo uczestnicy oceniali aktora na 15 skalach fanwh i dwoma wymiarami: osiągnięć akademickich i>;„ atrakcyjności interpersonalnej. Te same 15 skal steloj '.. podstawa do niezależnego pomiaru przekonań ptaow, wydi odnośnie do sukcesu akademickiego oraz bytu lik. min przez ludzi (np. „Na ile ważne dla odniesieroa sufe_e akademii kiego jest to. aby student był osobą praco**.* „Na ile ważnym dla bycia łubianym jest to, aby czlowicky atrakcyjny fizycznie?” itp).

Dla testowania modelu Hempla na materiale potęg, nego wyjaśniania wybrano schemat analizy regres' w którym zmiennymi zależnymi były: 1) stopień prałat nia. iż widziany na taśmie wideo aktor uzyska djjiu ukończenia uczelni z wyróżnieniem; oraz 2) stopień p$?.. tYwnych - negatywnych uczuć odczuwanych w stosuj do aktora.

Stosowano trzy typy predyktorów* względem ę|g zmiennych zależnych.

•    Same cechy dyspozycyjne (c) aktora (np.: „On jot pr, cowitym studemem").

•    Iloczyny schematów przyczynowych oraz odpowiadąj cych im cech dyspozycyjnych SPC, zgodnie z fensuy w edług modelu Hempla, np. „Pracowici studenci są. skują wysokie wyniki akademickie'* i „On jest praw tym studentem”.

•    Bezpośrednie atrybucje przyczynowe, BAP (np. Jk uzyskał!) dyplom z wyróżnieniem, ponieważ jest pn» witym studentem"). Bezpośrednie badanie pmov miało miejsce jedynie w przypadku sukcesu akadoK-kiego. Eksperymentator informował uczestników p% koniec sesji, iż aktor uzyskał dyplom z wyróżnienia i prosił o określenie przyczyn tego wydarzenia. W oznaczała więc odwołanie się do cechy osoby i pełzanie jej ze skutkiem za pośrednictwem łącafe „ponieważ".

⁶ W analizie regresji predyktonuni są zmienne niezależne, »* których zakłada się. że wpływają na poziom zmiennej zależnej (taje śoe może powstać pytanie lub wątpliwość odnośnie de kmm> posługiwania się pojęciem predykcji tam. gdzie powinna byc ara* ekspianacja. czyli wyjaśnianie. Na szczęście nie jest to atwwpdi* metodologiczny, gdyż struktury logiczne eksplanacji i pretMo » same. W obu przypadkach konieczne są prawa ogólne oaz HM wstępne łączące je z wyjaśnianym bądź przewidywanym uliur—

lochy    SPC    BAP

1    2    I

Osiągnięcia ąkodemictUo

Ctchf

I

Attakcyjnofc

SPC

2

‘rporsontkM

SPC - iloczyn; schemat przyczynowy x cecha; BAP - bezpośrednie atrybuge przyczynowe Rycina 8.2

Atrybucje przyczynowe a proces wyjaśniania. (A) Badanie 3 - Kanadyjczycy: (B) Badanie 4 - Nlferyjczycy Mft>. Boski, 1990.

Rydna 8-2A i B przedstawia wyniki z dwóch badań. W pierwszym z nich badanymi byli Kanadyjczycy europejskiego pochodzenia, w drugim Nigeryjczycy przebywający w Stanach Zjednoczonych (Kansas)⁷.

W obu przypadkach rezultaty układają się według tego samego wzorca; najwyższe współczynniki regresji wielokrotnej (R‘) występują dla cech dyspozycyjnych aktora, następnie dla zmiennych rekonstruujących wzór Hempla i wreszcie najniższe dla bezpośrednich miar przyczyn. (Różnice między krańcowymi współczynnikami są istotne statystycznie.) Ponadto, nadwyżka umiejscowiona w słupkach właściwych dla cech osobowych oznacza, że formuła Hemplowska przyczynia się do dodatkowego, znaczącego wyjaśnienia zmiennej zależnej w wysokości od kilkunastu do 20%. Czyli, formula Hemplowska ma własną moc wyjaśniającą, choć znacznie mniejszą niż inferowane cechy aktora.

Autocytowany artykuł ma podtytuł Don't ask sacial pertom the 'why' question, który może służyć jako główny komentarz do przeprowadzonych badań i psychologii atrybucji przyczynowych w ogóle.

Uczestnicy życia społecznego operują przede wszystkim danymi obserwacyjnymi które bez odwoływania się do złożonych przyczyn służą jako materiał do potocznego rozumowania. Przyczyny nie są widzialne, ludzie nie mają do nich dostępu i dlatego pytanie: „dlaczego" jest mato miarodajne. Ludzie mogą na nie odpowiadać, lecz trafność takich odpowiedzi jest niska. Do podobnych wniosków doszli w bardzo znanym artykule Nisbett i Wilson (1977), twierdząc, że ludzie więcej mówią, niż wiedzą.

Pokazane wyniki i przeprowadzone analizy krytyczne prowadzą do konkluzji, iż przylepiane do codziennego zja-

Pierwsze badanie zostało wykonane w Nigerii, gdzie powstał materiał wideo. Zdecydowałem się na pokazanie wyników z później szych badań dlatego, ze są one bardziej kompletne, zawierają bowiem również dane z bezpośrednich pomiarów przyczyn. Poza tym rezultaty sa niezwykle podobne.

dacza chicha etykietki „prywatnego", „ukrytego” itp. naukowca były przedwczesnym krokiem Idasykow. Psychologia atrybucji przyczynowych po bujnym rozkwicie w latach 70.-80. XX w. straciła swój impet i siłę przyciągania.

Niemniej jednak stworzyła ona podstawę do rozwoju nowych nurtów epistemologii kulturowej życia codziennego.

Świat tradycjonalistyczny -nowoczesny - ponowoczesny w światopoglądzie i dyskursie

Wskazywałem w rozdziale pierwszym, że jednym i ważnych sposobów ujmowania kultury jest jej analiza przez pryzmat przekonań, światopoglądów, orientacji filozoficznych. To idealistyczne podejście jest zasadniczo rożne od szkoły funki lonalistyczno-adaptacyjnej, w ramach której kulturą jest wytworzona przez człowieka materialna nadbudowa środowiska przyrodniczego. Wybitnym przedstawicielem takiego rozumienia kultury je w Zygmunt Bauman, którego sylwetkę przedstawiam w ramce 8. ł.

Istota kultury staja się przeto przekonania wyznaniowe. religijne, filozoficzne, światopoglądowe, które zwrotnie wpływają na życie doczesne Mówimy tu o „czystych aktach wiary" (lub jej braku), ponieważ me są one weryfikował no przez naukę łub praktykę życiową. Bauman (19991 wyroztua trzy wielkie stadia w obszarze kultury Zachodu ; tworzą one diachrowczną triadę

•    tradycjonalizm;

•    modernizm;

•    postmodernizm.

Świat tradycjonalistyczny - nowoczesny - ponowoczesny w światopoglądzie i dweteme