298 299

298 Emocje w relacjach społecznych

walą się na przemian po głowie grubszym końcem pałki. Chagnon opisuje, jak rozpoczyna się walka jeden na jednego na pałki, na przykład z powodu przyłapania żony na stosunkach z innym mężczyzną. Gdy popłynie krew, walka często rozszerza się na wszystkich mężczyzn we wsi, którzy ze swoimi pałkami stają po jednej lub drugiej stronie. „Czaszki większości mężczyzn pokrywają szkaradne podłużne blizny, z których ich właściciele są niezmiernie dumni” (s. 119).

Zarówno Utku, jak Yanomamó są tubylczymi społecznościami amerykańskimi - a co z dominującą obecnie w obu Amerykach kulturą pochodzącą zasadniczo od europejskich kolonistów i Afrykanów zmuszonych, by tu przybyć?

W uprzemysłowionych Stanach Zjednoczonych świadkiem gniewu prowadzącego do przemocy może być każdy zwykły obserwator. Rozpowszechnienie przemocy w USA jest stosunkowo wysokie. Hammond i Yung (1993) dokonali przeglądu aktualnych danych epidemiologicznych na temat przemocy wśród młodzieży. W ogólnonarodowym sondażu około 30% chłopców i 25% dziewcząt w okresie dojrzewania brało udział w co najmniej jednej bójce przez ostatni rok, 23% chłopców przyznało się do zabierania noża do szkoły, a 3% - broni palnej.

W innych badaniach 20% amerykańskich licealistów przyznało się do noszenia broni w ciągu ostatnich 30 dni, jedna czwarta z nich (tzn. 5% ogółu) przyznała, że tą bronią był rewolwer. Młodzi ludzie odnoszą często obrażenia w napadach z użyciem przemocy: około 8% Amerykanów płci męskiej w wieku od 12 do 19 lat doświadczyło przestępczej przemocy.

Richters i Martinez (1993) przeprowadzili wywiady z dziećmi w wieku szkolnym i ich rodzicami w jednej z dzielnic Waszyngtonu o najmniejszej skali przemocy. Sam Waszyngton ma najwyższy wskaźnik zabójstw w całych USA (703 w 1990 r.). Ustalili oni, że 9% dzieci w wieku 6 i 7 lat było świadkami strzelaniny, 13% świadkami pchnięcia nożem, 16% widziało zwłoki na ulicy, a 25% było świadkami bójki. Skutki emocjonalne takich doświadczeń dla dzieci - i życia tak blisko przemocy - to przestrach, myśli intruzywne i inne objawy dystresu. Są one znacząco wyższe u tych, które były osobiście świadkami przemocy, niż u nie mających takich doświadczeń (Martinez i Richters, 1993).

Współzależność i indywidualizm

Chociaż wzorce gniewu (lub ich brak) są bardzo zróżnicowane w różnych społeczeństwach, możemy wyróżnić kilka powtarzających się stylów. Jeden styl występuje w społecznościach, w których ludzie żyją blisko ze sobą we wzajemnej zależności. Często życie w tego typu społecznościach jest trudne i przetrwanie ludzi zależy od wzajemnego polegania na sobie. W takich społeczność { ciach gniew wybucha nieczęsto i agresja jest rzadka. Taka sytuacja występuje wśród Utku (Briggs, 1970, Ifaluk (Lutz, 1988) i w jednym z ostatnich spole- £ czeństw „odkrytych” przez Zachód - pewnej grupie tubylczej na Filipinach ; (Nance, 1975), której pierwszy kontakt z kimkolwiek spoza ich społeczności § miał miejsce dopiero 30 lat temu.    ®

Brak nam systematycznych badań nad tym, jak w takich społeczeństwach zachowują się dzieci, gdy są sfrustrowane, lecz jednym ze sposobów zrozumienia rzadkiego występowania w nich gniewu jest zależność tej emocji od naszej interpretacji wydarzeń. Według analizy Markus i Kitayamy (1991), przetrwanie w społeczeństwach współzależnych może zależeć od wzajemnego polegania na sobie, a ludzie doświadczają swojego „Ja” w kategoriach bliskiej współzależności, jako w większym stopniu jaźni-„My” niż jaźni-„Ja”. W związku z tym ludzie nie postrzegają samych siebie jako autonomicznie oddzielonych od innych. Nie występuje więc doświadczenie pokrzyżowania szyków i zawodu ze strony innych. Jeżeli miałby wystąpić gniew, to oznaczałby on zakłócenie więzów współzależności między ludźmi, byłby znakiem kryzysu w obrębie grupy. To tak, jak gdyby w społeczeństwie indywidualistycznym ktoś zwrócił się przeciw samemu sobie, jak w przypadku samookalecznia lub samobójstwa. Takie fakty sporadycznie mają miejsce, ale uważa się je za patologiczne. (Dane o społeczeństwach całkowicie pozbawionych przemocy należy interpretować ostrożnie - zazwyczaj taicie doniesienia opierają się na obserwacji malej grupy przez krótki czas).

Przeciwstawna sytuacja występuje w kulturach indywidualistycznych, w których gniew może odgrywać rolę dominującą, dokładnie dlatego, że jaźń musi się potwierdzać na tle innych. Jeden z wariantów, który - jak się zdaje -powtarza się w toku historii i w różnych kulturach, jest zdominowany przez mężczyzn, to oparty na agresji styl siły i odwetu. Wzorzec ten jest powszechny i po wielekroć opiewany: znajdziemy go w Iliadzie, u Ajschylosa i klasycznych dramatopisarzy greckich w wątkach cykli zemsty rodzinnej, w sagach Wikingów (Miller, 1994), w średniowiecznych opowieściach o mężnych rycerzach, w antropologicznych relacjach o wojownikach w społeczeństwach niezindus-trializowanych, jak Yanomamó i w historii zindustrializowanych wojen XX stulecia. Bez względu na szaty tradycji epickiej oraz etos rycerskości i odwagi, elementy są zawsze zaskakująco podobne: rywalizujące osobniki męskie walczą ze sobą, a przebieg i nawet historia tej walki wzbudzają silne zainteresowanie i ekscytację. Walka ma charakter głównie grupowy, ale także indywidualny. Kampanie usprawiedliwia zemsta za zło wyrządzone przez drugą stronę. Podstawą zmiennych sojuszy jest konieczność ekonomiczna lub słabość militarna. Niektóre jednostki wyróżniają się jako bohaterowie - ich czyny wynoszą ich ponad innych. Dumnie obnoszą się ze zdobytymi trofeami (Veb!en, 1899), a inni bardziej ich podziwiają niż im zazdroszczą.

Oczywiście istnieją kultury, w których koegzystują te dwa style: spokojnej, pozbawionych gniewu interakcji w relacjach między swoimi i wojowniczej agresji w stosunku do innych spoza własnej kultury.

/' Rolą gniewu w społeczeństwach agresywnych jest mobilizowanie ludzi do ! * czynów, do których normalnie nie byliby zdolni. Wciąż od nowa relacje narracyjne o agresywnych dokonaniach poświęcają wiele miejsca ukazaniu tego, co doprowadziło mężczyznę do gniewu, oraz jak gniew uzbraja go w odwagę i usprawied-