302 303

302 Emocje w relacjach społecznych

302 Emocje w relacjach społecznych

ll

Ifi

•i

li’ '

i '

A

V

-?-■

et

;f!

ii:

!

c. :

niej następowały, większość osób rozgniewanych zmieniała ocenę incydentu, zwykle reinterpretując motywy osoby będącej obiektem gniewu.

W przybliżeniu dwie trzecie rozgniewanych osób odbierało swój gniew negatywnie, a osoby będące obiektem gniewu czuły się jeszcze gorzej. Lecz mimo to 62% rozgniewanych i 70% obiektów gniewu oceniło epizod gniewu jako korzystny. Często gniew działa w relacji na dłuższą metę, pozwalając coś w niej poprawić, toteż inicjuje go zazwyczaj poczucie doznania niesprawiedliwości, a kończy dokonanie przez oboje partnerów jakiejś korekty i następnie pojednanie na nowej podstawie. Jednym z możliwych rezultatów jest jednak krzywda drugiej osoby i zerwanie relacji. Może po tym następować seria wzajemnych odwetów uczestników konfliktu poszukujących rekompensaty. Averill proponuje traktować gniew w społeczeństwie zachodnim podobnie jak miłość, jako okresową rolę społeczną: rolę agresora odgrywaną przez kogoś, kto został skrzywdzony.

Kodeksy kulturowe

Często w reakcji na gniew jego obiekt również wpada w gniew, na zasadzie swoistej symetrii. Lecz wzorcem komplementarnym w stosunku do gniewu jest strach. Óhman (1986) wykazał, że wprawdzie jeden wzorzec strachu wyewoluował z ucieczki przed drapieżnikami, strach społeczny to odrębny wzorzec: reakcja na społeczny gniew. W rozdziale 3. omawialiśmy spokrewnioną z tym typem strachu rodzinę emocji - zakłopotanie, wstyd, lęk społeczny. W społeczeństwach silnie zhierarchizowanych lub w których często egzekwowana jest władza, ci, którzy nie są silni, mają powody, by mieć się na baczności.

Chociaż zdolność do gniewu może być ludzkim uniwersalium, społeczeństwa oparte na agresywnym potwierdzaniu i obronie pozycji w hierarchii uniwersalne nie są (jak to omówiliśmy w rozdz. 2.). I mimo że podział pracy między płciami jest uniwersalny, nie są takimi znaczne różnice władzy i szacunku ze względu na pleć. Leakcy i Lewin (1991) zwrócili uwagę, że dominacja osobników męskich i odpowiadająca jej niższa pozycja kobiety są w jakiś sposób powiązane z proporcją jedzenia zdobywanego przez polowanie. Tam gdzie polowanie jest ważne, istnieje tendencja do wysokiej pozycji mężczyzn skojarzonej z dostarczaniem grupie mięsa - udane łowy są okazją do radosnego świętowania. Kiedy podstawą przeżycia są łowy, zajmują się nimi mężczyźni. Wyjątkiem w tym względzie mogą być Chambri (Gewertz, 1981) - ważną częścią życia jest dla nich łowienie ryb i zajmują się tym kobiety.

U ludzi gniew nie jest tak silnie powiązany z potwierdzaniem i obroną pozycji w hierarchii, jak wśród innych naczelnych, choć co najmniej jedna niedawna i popularna analiza wykazała, że główną podstawą stosunków międzyludzkich jest umiejscowienie w hierarchii dominacji (Tannen, 1991), nawet jeśli nie występuje agresja.

Shweder (1990) postawił tezę, że wszystkie społeczeństwa oparte są na jednym z trzech kodeksów etycznych, choć - naszym zdaniem - każdy z nas może odnaleźć ślady innych kodeksów w tym, który jest mu najbardziej znajomy. W większej części Zachodu kodeks stanowią autonomia i prawa jednostki. Właściwa mu emocja to gniew na wykroczenie moralne prowadzący do korekty społecznej, gdy jednostki starają się potwierdzić swoje prawa przeciwko temu, kto je narusza. Jego społeczną realizacją jest egzekwowanie prawa. Niezbyt głęboko ukryta pod tą fasadą tkwi moralność hierarchii dominacji, w której jednostki otrzymują pozycję i zasoby i bronią ich, podczas gdy inne tolerują wynikające stąd nierówności. Całkiem inny typ społeczeństwa to oparte na etyce boskości, na idei, że jaźń jest całością duchową, która musi być chroniona przed skażeniem na drodze pokarmowej i przez inne zanieczyszczenia. W takich społeczeństwach, jak zwrócili uwagę Rozin, Haidt i McCauley (1993), centralną emocją jest wstręt. Jeszcze inny typ społeczeństw opiera się na etyce obowiązku i tej Rozin i inni przypisują emocje pogardy i honoru - są one centralne, ponieważ zarówno własna osoba, jak i inni ludzie oceniani są i opiniowani w kategoriach tego, co jest stosowne, a co nie.

Funkcjonowanie wewnątrz i między grupami

W roku 1949 Sherif i Sherif (1953) wykonali eksperyment, który wykazał, że w budowaniu ludzkich hierarchii gniew nie jest konieczny. Badacze zaprosili 11-i 12-letnich chłopców na coś, co było dla nich zwykłym obozem wakacyjnym. Chłopcy zostali dobrani pod względem jednorodności kulturowej: byli biali, zdrowi, dobrze przystosowani, ze stabilnych rodzin niższej klasy średniej, ich inteligencja była bliska przeciętnej (średnia IQ - 105). Główne dane pochodziły od obserwatorów uczestniczących, którymi byli studenci odgrywający przed uczniami rolę „doradców”. Poza ogłaszaniem zajęć, powstrzymywali się od przywództwa w podejmowaniu decyzji i nie robili notatek w obecności chłopców. Sam Muzafer Sherif przyjąt rolę opiekuna - umożliwiało mu to również obserwację i zadawanie chłopcom „naiwnych” pytań. Zadbano o to, by zajęcia były interesujące i chłopcy uczestniczyli w nich, nie podejrzewając, że są obserwowani. W fazie I wszyscy chłopcy (24), którzy wcześniej się nic znali, mieszkali razem przez trzy dni. Sami wybierali zajęcia na podstawie osobistych zainteresowań. Chłopcy szybko zawarli przyjaźnie i wybrali kumpli.

W fazie II (pięć dni) utworzono dwie grupy równoważne, oddzielając od siebie najlepszych przyjaciół. Każda grupa spala teraz we własnej chacie. Ból rozstania łagodziły wycieczki obu grup na biwak, które chłopcy uznali za ekscytujące. W tej fazie wszystkie obowiązki kuchenne, zabawy i inne zajęcia odbywały się w osobnych grupach i wszystkie nagrody miały charakter grupowy. Każda z grup wypracowała szybko własną kulturę. W każdej pojawił się lider i utworzyły się wstępne hierarchie, przypominające w znacznym stopniu te, które opisała Goodall (1986) w odniesieniu do szympansów. Różnica polegała na tym, że wśród 12-letnich chłopców hierarchia opierała się przede wszystkim na przyjmowaniu ról i narzucaniu decyzji grupie - bez walk i gróźb.