294 295

. *»•

294 Emocje w relacjach społecznych

ma charakter całkowicie kulturowy, również nie pozbawiony jest słabości -zawiera bezpodstawną wiarę w ludzką plastyczność i możliwość doskonalenia się. Agresja jest w tym samym stopniu częścią repertuaru ludzkiego zachowania, co, powiedzmy, bieganie. Istotne pytania dotyczą tego, w jaki sposób -przez jednych unikana, przez innych celebrowana - agresja wbudowuje się w ludzkie społeczeństwo. W jaki sposób można uniknąć nadmiaru przemocy wśród ludzi? Jak zmniejszyć destruktywność zderzeń między kulturami?

Gniew i podporządkowanie wewnątrz grup społecznych: status i szacunek

U ssaków społecznych oraz ptaków powszechne są hierarchie dominacji (Eibl--Eibesfeldt, 1970). Dla małp (De Waal, 1982; Goodall, 1986; Cheyney i Sey-farth, 1990) hierarchie te zostały szczegółowo opisane.

Hierarchie te powstają w wyniku negocjacji emocjonalnych, które polegają na zagrażających demonstracjach gniewu i komplementarnym okazywaniu szacunku lub na rzeczywistych walkach, w których jest zwycięzca i przegrany. Wywalczenie lub obrona pozycji w hierarchii ma trwale skutki, podobnie jak sojusze z krewnymi i innymi osobnikami, tworzone i podtrzymywane przez wzajemną pielęgnację. Podczas kłótni sojusznik może interweniować na korzyść sojusznika. U wielu gatunków naczelnych wysoką pozycję w hierarchii uważa się za korzystną dla osobnika z punktu widzenia dostępu do pożywienia i partnerów seksualnych (Mason i Mcndoza, 1993). W naszym gatunku atrakcyjna seksualnie jest wysoka pozycja mężczyzny i dostęp do zasobów. Niewykluczone, że mechanizmy charakterystyczne gatunkowo, na których oparta jest dominacja, są zalążkiem indywidualności, która stała się czymś tak charakterystycznym dla społeczności Zachodu.

Naczelne nie tylko znają swoje miejsce w hierarchii i wiedzą, kto jest ich krewnym, kto sprzymierzeńcem. Cheyney i Seyfarth opisują sytuacje, gdy małpa pokonana w walce jest bardziej agresywna w stosunku do krewnego zwierzęcia, z którym przegrała. Tego typu rezultaty świadczą o rozróżnianiu przez naczelne innych członków grupy społecznej jako jednostek.

Równie ważne jak agresja jest pojednanie. Małpy nie są bez przerwy anta-gonistyczne. Po walce lub szamotaninie prawie zawsze dochodzi do zgody. Jest ona inicjowana przez wyjściowego agresora w 61% przypadków u szympansich pigmejów, a u zwykłych szympansów w 44% (Visalberghi i Sonetti, 1994). Nawet zajmujące wysoką pozycję w hierarchii władzy samce potrzebują sprzymierzeńców. Pokonanie kogoś w walce i pozostawienie sprawy w tym stanie przysporzyłoby długotrwałego oponenta, który mógłby szukać wsparcia, gdzie się da, i stać się zagrożeniem. Sojusze i dobre stosunki są zatem kluczowe dla przeżycia wielu naczelnych. Możemy więc przedstawić sekwencję agresji w sposób następujący: (a) faza agresji; (b) przywrócenie lub potwierdzenie pozycji

Gniew i podporządkowanie wewnątrz grup społecznych: status i szacunek 295 dominacji albo rozwiązanie jakiegoś innego problemu, a następnie (c) pojednanie na podstawie nowego układu sił. Jak to ujęli Visalberghi i Sonetti - i na poziomie gatunkowym, i jednostkowym „agresja byłaby zgubna bez jednoczesnej obecności mechanizmów przywrócenia interakcji pozytywnej” (s. 66).

Mechanizmy wyzwalające gniew

Gniew wśród naczelnych, wliczając w to nas samych, jest emocją charakterystyczną dla konfliktu interpersonalnego, a jak głosi liczące ponad 50 lat twierdzenie, „frustracja wywołuje agresję”. W eksperymencie Berkowitza, Cochrana i Em-breego (1981) studentki oceniały wartość uwag innej studentki - w rzeczywistości współpracownicy eksperymentatorów - o działaniu pewnej firmy. Badane siedziały w kabinie ze słuchawkami na uszach. Polowa z nich miała ręce zanurzone w zimnej wodzie o temperaturze 6°C, połowa w wodzie o temperaturze pokojowej 18^CC, która nie jest tak nieprzyjemna. Za każdą uwagę wypowiedzianą przez drugą studentkę badana mogła ją nagradzać monetami pięciocentowymi, od jednej do pięciu, przyciskając guzik „nagradzam” od jednego do pięciu razy, lub zignorować ją, przyciskając guzik „ignoruję”, albo też nacisnąć jeden do pięciu razy guzik „kara” włączający na krótko głośny i bardzo nieprzyjemny hałas. Sytuacja awer-syjna miała dwa warianty - połowie badanych powiedziano, że kara prawdopodobnie pomoże studentce poprawić poziom wykonania, drugiej połowie, że go prawdopodobnie pogorszy. Uwagi współpracownicy były oczywiście takie same dla wszystkich badanych - zostały nagrane i odtwarzano je przez słuchawki.

Wyniki przedstawia rycina 10.1. Ogólnie biorąc, badane udzielały więcej nagród niż kar, ale najwięcej kar udzieliły badane, które były w bardziej przykrej sytuacji i powiedziano im, że kara zaszkodzi drugiej osobie. Proporcja kar

20.0

Liczba nagród Liczba kar

Bardzo nieprzyjemna fizycznie Mniej nieprzyjemne fizycznie Warunki eksperymentalne

Ryc. 10.1. Średnia liczba nagród i kar udzielanych przez studentki innym studentkom. W warunkach „bardzo nieprzyjemne" badane miały rękę zanurzoną w bardzo zimnej wodzie, w warunkach : „mniej nieprzyjemne” miaty rękę zanurzoną w wodzie o temperaturze pokojowej. Maksymalna licz-ba reakcji możliwych dla każdej badanej wynosiła 50 (Berkowitz i in., 1981). (Za: Berkowitz 1993).