300 301

300 Emocje w relacjach społecznych

liwia następującą później rzeź. W starogreckiej Iliadzie Achilles powraca na wojnę po długim okresie boleści - w mściwej furii, ponieważ zabity został jego najbliższy przyjaciel Patrokles (Homer, ok. 850 p.n.e.; wyd. poi. 2000). Erec ze średniowiecznej opowieści o Erecu i Enidzie (Chretien de Troyes, 1180; wyd. poi. 1996) wyrusza na poszukiwanie walki, ponieważ jego żona zawstydziła go, mówiąc, że ludzie mają o nim opinię zniewieściałego i zajętego tylko rozkoszami miłości Natomiast Chagnon (1968) w swej relacji o Yanomamó opisuje Damowę, który lubił uwodzić żony innych mężczyzn. Był on przywódcą najbardziej dzikich wojowników z wioski Monou-teri. Damowa i jego wojownicy wpadają w gniew, gdy mężczyznom z wioski Patanowa-teri udaje się odbić pięć z siedmiu porwanych przez nich kobiet, i postanawiają ich najechać. W tym nieuniknionym najeź-dzie odwetowym Damowa wpadł w zasadzkę, kiedy był w ogrodzie ze swymi dwiema żonami i dziećmi. Zginął pod gradem strzał. Wtedy jego brat zdobywa solidarność sojuszników i organizuje nieuchronny najazd odwetowy.

Walka napędzana przez gniew w naszym gatunku i u niektórych innych ssaków funkcjonuje, przynamniej po części, jako narzędzie władzy i kontroli zasobów, w tym dostępu do kobiet, które w społeczeństwach agresywnych mają zazwyczaj pozycję niższą od mężczyzn. Gniew tłumi strach i zmniejsza zważanie na innych ludzi. Ale jak w przypadku miłości sprzeczności są tu ewidentne. Każdy członek społeczeństwa bez przemocy, poznając pełną przemocy historię części ludzkości, byłby przerażony i nie rozumiałby jej.

Częstą towarzyszką gniewu jest zemsta. Jednakże z funkcjonalnego punktu widzenia wydaje się ona nieracjonalna. Frijda (1994) zwraca uwagę, że nie ma ona nic wspólnego z doznaną krzywdą, często jest szkodliwa dla jednostki, która ją podejmuje, i często znacznie przekracza rozmiary wyjściowego wykroczenia. Kluczem do tego wydaje się społeczny charakter mściwości jako emocji - przywraca ona równowagę sił, a zagrożenie nią może powstrzymywać potencjalnych wrogów. Jak wykazał AxcIrod (1984), „wet za wet” jest bardzo skuteczną strategią społeczną - nie jest jasne, czy w pewnych sytuacjach konfliktowych istnieje lepsza - i to może na tej podstawie ta emocja wyewoluowała. Ponadto podmiot jest upokorzony, zatem zemszczenie się oznacza przynajmniej to, że winowajca nie będzie się cieszył owocami swojego postępku, a jeśli zemsta wydaje się nadmierna lub wymaga planów rozłożonych na miesiące i lata, to być może dlatego, że nierówność wydaje się tak skandaliczna. Jednocześnie zaobserwowano, że cykle zemsty w wielu społeczeństwach są wysoce destrukcyjne dla porządku społecznego.

Biblijne prawo „oko za oko” nie jest wezwaniem do okrucieństwa, lecz do powstrzymania się od niego. Najwięksi dramaturdzy świata z Sofoklesem i Szekspirem na czele wciąż powracali do wzorców zemsty i do możliwości zastąpienia ich działaniami społecznymi. Składnikiem pokojowego życia w społeczeństwach zachodnich jest kontrola vendetty, w której nieustannie eskalują cykle zemsty i kontrzemsty, triumfu i wstydu. Zamiast tego odpowiedzialność za zadośćuczynienie krzywdzie przekazano w gestię ponadosobistą - policji i sądom.

Gniew i agresja w korygowaniu relacji

We współczesnych społeczeństwach zachodnich udało się osiągnąć przybliżony stan pokoju społecznego i interpersonalnego. W społeczeństwach tych funkcją gniewu jest zasadniczo korekta relacji bez użycia przemocy fizycznej. W najważniejszym studium funkcji interpersonalnych w społeczeństwie zachodnim (omówionym w rozdz. 2.) Averill (1982) prosił o prowadzenie ustrukturalizo-wanych dzienników 80 dobranych losowo osób pozostających w związku małżeńskim i 80 studentów stanu wolnego. Założył on, że gniew na kogoś pociąga za sobą czynność mowy obietnicy^{1 2}. Gniew na kogoś implikuje zobowiązanie doprowadzenia kłótni do jakiegoś zakończenia. W przeciwieństwie do tego irytacja nie wywołuje poczucia zobowiązania i może szybko minąć.

Większość badanych (66%) poinformowała o jednym lub dwu incydentach gniewu na tydzień, a 44% o co najmniej jednym epizodzie irytacji dziennie. Jest to prawdopodobnie niedoszacowanie, gdyż ludzie mają skłonność do zapominania incydentów. Wydarzenia, które wprawiły badanych w gniew, były zazwyczaj postrzegane jako spowodowane przez drugą osobę, która na przykład zrobiła coś, czego nie miała prawa zrobić, lub mogła czegoś uniknąć, gdyby była bardziej ostrożna. Blisko 94% zdarzeń wywołujących gniew postrzeganych było jako frustrujące, lecz nie była to jedyna przyczyna. Z badanych, którzy wymienili frustrację, 96% podało jako powód gniewu także niespełnienie jakichś ważnych oczekiwań osobistych co do przyjętych społecznie sposobów zachowania, naruszenie godności osobistej, możliwe lub rzeczywiste zagrożenie własności lub obrażenia fizyczne. Niektóre osoby nie wymieniały frustracji, lecz twierdziły, że gniew spowodowany był utratą poczucia własnej wartości, pogwałceniem osobistych życzeń lub oczekiwań albo przyjętych sposobów zachowania.

Gniew był wywoływany zazwyczaj przez osoby znane i łubiane przez badanych - rodziców, dzieci, małżonków, przyjaciół. Większość badanych powiedziała, że ich motywami była między innymi odpłata za jakiś bieżący incydent lub dawne przewiny, lecz najczęstszym, podawanym przez 63% badanych, motywem gniewu było potwierdzenie autorytetu lub niezależności albo poprawa własnego wizerunku. Inne powszechne motywy to wywołanie zmiany zachowania drugiej osoby lub wzmocnienie relacji. Używanie gniewu do ekspresji antypatii lub zerwania relacji co prawda występowało, lecz w porównaniu ze wzmacnianiem relacji lub przywracaniem jej równowagi było nieczęste.

Averill poprosił również 80 studentów o prowadzenie podobnych ustruk-turalizowanych dzienników incydentów, w których byli oni przedmiotem gniewu - 95% stwierdziło, że gniew drugiej osoby był spowodowany czymś, co zrobili. Lecz zazwyczaj uważali oni, że ich wywołujące gniew zachowanie było uzasadnione lub że incydent był poza ich kontrolą. W dyskusjach, które póź-

■ IT

Por. J. R. Searle (1987) Czynności mowy: rozważania z filozofii języka, tłum. B. Chwedcń-tzuk, Warszawa, PAX (przyp. tłum.).