294 295

Epistemologia kulturowa | Atrybucje przyczynowe, światopoglądy i aksjomaty społeczne

Prułespinała) ■udrów w a amator. Wyjaśnianie naokowe a piwhoiagia

H fil

atrybut ji pnyciwwwwt.......... .....

C® potocw ronienie przyczynowe prrypomu fogike t^aameń rowkowych⁷....!

Swat tTwłvc|tMurfuminv - oowocaesity - ponowoaeaiy w św«iopogk|dzie i dydamie........-ł

4j*iMun yriww. Przekonania o pmwdhwnościadt mjózącyCb światem_________________... ..........3®

Skyoeun społeczne - ^tn*edzvkukurvwy projekt badawczy itmda-l.eimga .......—— 3®

AkapumatY apeie* me - póuoet jednostkowy. Pięć wymiarów przekonań......................^

tadwwdiMłm fapfiłaty i konsekwencje aksjomatów społecznych .....................................

<ymcme mćseme Swa&t społecznego w Mace. Okresy komunizmu i pfi^kwnumsrycznej

aramfonnagi...................... ......................lPj

iadama md cytTm w perspektywie historycznej: Stosunki połsko-fosyjsioe--------——•*

< mum i tego itczegokm konsekwencje w kufcurze pofskiej Czarny humor, sarkazm

ś krilare* pohryczny ................—— -_T--------......—    —ątfjM

Mfawnowame ........ .. .........•......

Knrdiiit ten i następny będą poświeć one epistemologie?-ii_Vm wymiarom kultury i różnicom w zakresie stylów my sIimiui Warto na wstępie przypomnieć poczynione w roz-ilnalr pierwszym rozróżnienie na aksjologiczne i episte-molofictnt wymiary kultury, lak dotąd jego znaczenie nie było wykorzystywane, ponieważ rozpatrywaliśmy wyłącznie problematykę wartości i praktyk (skryptów) tworzących kulturowe ramy zachowań społecznych. Problematyka wartości. główna dla aspektu aksjologicznego kultury, •,liniuje jak dotąd bardziej dominujące miejsce niż problematyka stylów myślenia, przekonań itp. Ponadto, przy omawianiu niektórych zagadnień, granica między tym co aksjologiczne (oceniające) a tym co epistemologiczne (poznawcze) jest płynna.

Niemniej jednak, problematyka reguł myślenia, porządkowania wiedzy naukowej i potocznej o świecie zarówno fizykalnym, jak i społecznym ma swoje wyraźne miejsce w psychologii międzykulturowej, czyniąc z niej bardziej całościową dyscyplinę akademicką

Głównym tematem niniejszego rozdziału są aksjomaty społeczne będące epistemologicznym aspektem kultury, w odróżnieniu od aksjologicznej problematyki wartości. Opublikowane prace w tej dziedzinie ukazały się w po roku 2000 (Leung i in„ 2002; Bond, Leung, 2004: Leung i in.. 2004; Leung, Bond. 2008), co mogłoby świadczyć o całkowitej nowości zagadnienia, które hvć może me przeszło wystarczającego testu akceptacji, uzasadniającego prezentację w podręczniku. W psychologii trudno jednak o całkowite nowości. Często znajdujemy podobną problematykę wcześniej uprawianą w innych szatach terminologicznych oraz w innym kontekście teoretycznym. Nie inaczej jest i tym razem.

Strukturę niniejszego rozdziału tworzą cztery części:

*    Analiza procesów potocznych atrybucji przyczynowych i id) odstępstw od racjonalności wyjaśniania naukowego.

*    Światopoglądy i dyskursy objaśniające świat, w którym żyjemy, czyli filozofia dnia codziennego.

*    Aksjomaty społeczne - ich wymiary, porównania międzykulturowe i konsekwencje psychologiczne.

I • Cynizm w rzeczywistości współczesnej Polski.

Choć zawartość części trzeciej jest zasadnicza dla omówienia epistemologii kulturowej, to jednak dwie pierwsze zarysowują uzupełniający ją szerszy kontekst.

Profesjonalny naukowiec a amator. Wyjaśnianie naukowe a psychologia atrybucji przyczynowych

Nie ulega wątpliwości, że istotą myślenia (rozumienia i rozumowania) naukowego jest wyjaśnianie oraz przewidywanie obserwowanych (bądź odkrywanych) zjawisk.

Wyjaśnianie to tyle. co odpowiedź na pytanie: „Dlaczego tak się dzieje?" Na przykład „Dlaczego drzewo rzucone na wodę utrzymuje się na jej powierzchni, podczas gdy kamień tonie? Dlaczego cyklicznie doświadczamy okresów dnia i nocy?", a także-. „Dlaczego ich długość w różnych punktach Ziemi i w różnych okresach czasu jest inna?"

Przewidywanie dotyczy prognozy zjawisk przyszłych: „Co się stanie z obu przedmiotami: kawałkiem drzewa oraz z kamieniem, gdy rzućmy je na powierzchnię wody? Ile wyniesie długość dnia w Warszawie, a ile w Buenos Aires za sto dni od dzisiaj?"

Nie każdą odpowiedź na pytanie „Dlaczego?" lub „Co się stanie?” uznamy za wyjaśnienie lub przewidywanie interesujących nas zjawisk lecz tylko te, które odwołują się do przyczynowych praw naukowych (Hempel, 1962,1963; Hempei, Oppenheim, 1953). Jak piszą o tym Hempel i Op-penheim (1953). prawa naukowe muszą być zarówno ogólne, jak i empirycznie sprawdzalne, co odróżnia je od wierzeń, przekonań czy magii (rzucenie klątwy nie jest więc wyjaśnieniem zjawisk fizycznych dotyczących kontaktu dała stałego z cieczą).

Czy myślenie przyczynowo-skutkowe jest przywilejem tylko nielicznych, elity intelektualnej? Czy też -zwłaszcza dzięki upowszechnianiu się nauki - dociera ono pod strzechy? Psychologowie rozwojowi nawiązujący do Piageta (patrz rozdz. 2) skłonni są widzieć problem w kategoriach dojrzewania intelektu: abstrakcyjne myślenie przyczynowo-skutkowe jest najwyższym jego stadium: operacji formalnych.

Klasyków psychologii społecznej interesowało myślenie ludzi o ich codziennym świecie społecznym, a nie o zjawiskach przyrodniczych. Niemniej jednak, założenie racjonalizmu leżało u podstaw koncepcji „naiwnego naukowca”, czyli człowieka z ulicy kopiującego w swym codziennym postępowaniu Naukowca (przez duże „N^!’)^ł. W myśleniu potocznym człowiek dąży do rozumienia, kontrolowania i przewidywania wydarzeń przydarzających się mu jako aktorowi, bądź też których jest obserwatorem. Takie są założenia psychologii atrybucji przyczynowych. której początki wiązane są z pracami Fritza Heidera (1958; patrz także Weiner. 1974. s. 5 i dalsze). Psychologia atrybucji miała więc być metanauką: nie tyle odkrywać prawa rządzące ludzką psychiką i zachowaniem, ile zajmować się prawidłowościami myślenia przyczynowego, jakimi ludzie sami posługują się na co dzień, czyli epistemologią potoczną.

Heider istotne znaczenie przywiązywał do psychologicznej analizy elementarnych czasowników ..mócumieć" (ran) oraz „chciećstarać się” Ury). Uważał on. że przekładają się one na warunki realizacji działań celowych. Aby osiągnąć cel, trzeba móc to zrobić oraz chcieć za pierwszy z tych warunków odpowiadają zdolności/umiejętno-śó, za drugi zaś motywacja, czyli wysiłek. Weiner (1972. 1974) rozwinął koncepcję Heidera w postać atrybucyjnej teorii motywacji osiągnięć, jej podstawą była czwórpoio-wa taksonomia „przyczyn" sukcesu lub porażki, powstała

W jeżyka angielskim koncepcja ta występuję pod kilkoma pe*-sonifikującymi terminami: !oy, nom. mapom scteołist W jeżyku poUmm lepszym wyrażeniem dla oddania przcowwfi myślenie —ómgHga demiekiego i jest    f pstocme.

Profesjonalny naukowiec a amator. Wyjaśnianie naukowe a psychologia atrybucji przyczynowych