278 9

10.4. Topoklimaty wypukłych i wklęsłych form terenu

Rozkład temperatury powietrza na wypukłych formach terenu (pojedyncze wzniesienia na terenie płaskim) jest pochodną warunków przychodu energii słonecznej. Podczas dnia wartości temperatury powietrza na zboczach zależą od ich ekspozycji, nachylenia, pory roku i wysokości nad powierzchnią terenu. W środku lata przy prędkościach wiatru rzędu 2-3 m ■ s'\ powodujących stosunkowo dobre wymieszanie warstw powietrza, w ciągu dnia różnice temperatury na wysokości 150 cm nad gruntem na zboczach północnym i południowym nie przekraczają 1 °C. Przy wietrze o prędkości ok. 1,5 m • s'¹ różnice termiczne między stokiem południowym i północnym na wysokościach 20-50 cm nad powierzchnią terenu dochodzą do 5-r6 °C, a przy samej powierzchni mogą osiągnąć 10 °C.

Zróżnicowanie termiczne zwiększa się wraz ze wzrostem nachylenia zboczy oraz zmniejszeniem wysokości Słońca nad horyzontem. W godzinach południowych pogodnych dni wiosną i jesienią różnice temperatury na wysokości 50 cm nad gruntem przekraczają zazwyczaj kilka stopni. W lessowych wąwozach doliny Wisły w okolicach Puław, przy pogodzie bezchmurnej w czerwcu maksymalna temperatura powietrza na wysokości 5 cm nad gruntem na zboczu południowym była wyższa o ponad 7 °C niż na zboczu północnym. W tych samych warunkach temperatura gleby o godzinie 14 na głębokości 5 cm różni się o blisko 19 °C. W październiku odpowiednie różnice wynoszą ok. 15 °C zarówno w przypadku maksymalnej temperatury powietrza, jak i gleby.

Podczas nocy izotermy układają się w zasadzie równolegle do warstwie - im bliżej szczytu pagórka, tym temperatura wyższa. Wywołane jest to z jednej strony spływem w dół ochłodzonego, ciężkiego powietrza, a z drugiej - wznoszeniem się po zboczach powietrza ciepłego.

Niejednakowa grubość pokrywy śnieżnej w różnych fragmentach terenów pagórkowatych jest funkcją zróżnicowanej prędkości wiatru i ukształtowania terenu. W odsłoniętych partiach szczytowych stoków dowietrznych, na wododziałach i wysoczyznach grubość pokrywy śnieżnej i czas jej zalegania są najmniejsze. Najgrubsza warstwa śniegu utrzymuje się zwykle u podnóży wzniesień na stokach zawietrznych i w zagłębieniach terenu. Wyniki 6-letnich pomiarów na pagórku o wysokości względnej ok. 20 m i średnim nachyleniu zboczy od 11 do 15° podano w tabeli 10.4.

Tabela 10.4

Średnia długość zalegania i grubość pokrywy śnieżnej na pagórku (wg C. Radomskiego, 1980)

Położenie	Pokrywa śnieżna
	długość zalegania [dni]	grubość [cm]
Wierzchowina	55	4,1
Stok N	70	9,8
Stok E	69	10,6
Stok SSW	62	8,7
Stok W	64	7,5
Podnóże stoku N	71	9,9
Podnóże stoku E	71	10,3
Podnóże stoku SSW	66	10,7
Podnóże stoku W	71	9,2

Oprócz niejednakowej grubości warstwy śniegu zróżnicowanie początku terminu i szybkości, z jaką topnieje śnieg w okresie wiosennym, jest wynikiem różnych wielkości przychodu ciepła w postaci promieniowania słonecznego na zboczach o różnym nachyleniu i ekspozycji. Zapasy wody w śniegu i warunki jego topnienia, zmieniające się w zależności od form terenu, mają istotne znaczenie dla wilgotności gleby na początku okresu wegetacji.

Kilkuletnie badania przeprowadzone przez C. Radomskiego (1980) na południowych zboczach pól uprawnych koło Olsztyna wykazały, że najwyższy niedosyt wilgotności powietrza występuje zwykle w środkowej, natomiast najniższy - w dolnej części zboczy. W dni pogodne różnice średnich dobowych wartości niedosytu na wysokości 5 cm nad gruntem, między środkową i dolną częścią zbocza, wynoszą ok. 1 hPa. W dni pochmurne różnice są mniejsze i nie przekraczają 0,7 hPa. średnie wartości niedosytu z obserwacji południowych w ciągu 76 dni pomiarowych różnią się na wysokości 5 cm nad gruntem o 1,2 hPa, natomiast na wysokości 100 cm nad gruntem o 0,6 hPa. Na wysokości 100 cm nad ziemią niemal zupełnie zanika zróżnicowanie średnich dobowych wartości niedosytu wilgotności powietrza.

— 279 —