2
8

wykształceniu, przyczynia się do ciągłego dojrzewania społe czeństw przemysłowych. Mówiąc słowami Dahrendorfa:

Ruchliwość społeczna staje się jednym z kluczowych ele mentów struktury społeczeństw przemysłowych i należałoby spodziewać się ich „załamania”, gdyby proce; ruchliwości został kiedykolwiek poważnie zahamowany ¹.

Poglądy Dahrendorfa są w tej kwestii bardzo bliskie ogłoszonej pół wieku wcześniej teorii Durkheima. Durkheim dokonuje rozróżnienia pomiędzy nierównościami, które nazywa „wewnętrznymi” i „zewnętrznymi”. Nierówności wewnętrzne to genetyczne różnice zdolności i postaw, nierówności zewnętrzne natomiast mają pochodzenie społeczne. Ogólny kieiunek rozwoju współczesnych społeczeństw powinien zatem prowadzić do stopniowego eliminowania nierówności zewnętiznych. Nie oznacza to wszakże całkowitego egalita-lyzmu w społeczeństwie, lecz ty 1 ko wyrównywanie szans dzięki ruchliwości społecznej. Proces ten inaczej można określić jako dążenie do porządku społecznego, w którym różnice majątku i władzy będą pochodziły wyłącznie z nierówności wewnętiznych. Wspomagane kierującą dłonią przyjaznego państwa jednostki będą znajdować dla siebie pozycje społeczne odpowiadające ich zdolnościom.

Marks: kapitalizm i socjalizm

Jak już wspomniałem, pisma Marksa pobudziły rozwój różnych tradycji intelektualnych, w tym i takich, które zajmuj?

ałówne miejsce we współczesnej debacie nauk społecznych. W celu ich porównania z teorią społeczeństwa przemysłowego wybrałem dzieło, którego oddziaływanie na socjologię dorównuje książce Dahrendorfa. Poglądy obu autorów różnią się jednak ogromnie, ponieważ praca Milibanda' ma z założenia charakter marksistowski. Miliband i Dahrendort wyznaczyli sobie mniej więcej podobne cele, a więc czerpiąc wskazówki z pism Marksa, analizują zmiany zachodzące w państwach uprzemysłowionych w ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat. Dahrendorf twierdzi jednak, że niektóre z głównych założeń Marksa okazały się błędne, Miliband natomiast utrzymuje, że są one zasadniczo słuszne i w dalszym ciągu mogą być użyteczne w wyjaśnianiu zjawisk społecznych. Miliband zgadza się oczywiście, że w czasie, jaki upłynął od śmierci Marksa, nastąpiły daleko idące zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne. Sądzi jednak, że można je wyjaśnić raczej dzięki twórczemu podejściu do teorii Marksa niż poprzez jej radykalną rewizję lub odrzucenie.

Miliband posługuje się na ogół terminem „społeczeństwo kapitalistyczne”, a nie „społeczeństwo przemysłowe . Tym samym odwołuje się wprost do stanowiska Marksa, które teraz krótko przedstawię. Marks określa kapitalizm jako formę działalności ekonomicznej, a także, dostrzegając ścisły związek innych instytucji z tym sposobem organizacji gospodarczej, jako typ społeczeństwa. Fundamentalne w poglądach Marksa jest założenie, że źródła kapitalizmu sięgają czasów znacznie wcześniejszych niż rewolucja przemysłowa i są czynnikiem pobudzającym industrializację. Kapitalistyczna działalność gospodarcza obejmuje, według Marksa, dwa podstawowe elementy strukturalne. Jednym z nich jest oczywiście kapitał. Kapitał to po prostu każda wartość, jaką można zain-

* Ralf Dahrendorf, op. cii., s. 57.

1

Ralph Miliband, Tlie State iii Capitalist Sudety, London 1969.