28

cie fizycznym. Widziane w ten sposób procesy te zdają się mieć charakter nieodwracalny, jak prawa natury. Zupełnie inny obraz powstaje, gdy analizujemy życie miejskie w kategoriach poglądów, które przedstawiłem w rozdziale wprowadzającym.

Życie miejskie i kapitalizm

Jak możemy scharakteryzować ogół właściwości składających się na przeciwstawienie miast przednowoczesnych i kapitalistycznego życia miejskiego? Już wcześniej zauważyłem, że w odpowiedzi na to pytanie należy usytuować życie miejskie w szerszej perspektywie rozwoju społeczeństw, a tym samym skonfrontować z głównymi przeobrażeniami społecznymi, które dokonały się w związku z powstaniem i rozwojem kapitalizmu. W społeczeństwach przedkapitalistycznych miasto było ośrodkiem władzy państwowej oraz działalności produkcyjnej i handlowej o ograniczonym zasięgu; większość ludności zajmowała się pracami rolniczymi. Pojawienie się kapitalizmu i jego umocnienie się jako kapitalizmu przemysłowego wiązało się z powszechnym ruchem ludności ze środowiska wiejskiego do miast. Zjawisko to, wywołane przez głębokie zmiany w naturze „miejskości”, zarazem zmiany te stymulowało. Świadczy o tym między innymi fakt, że w początkowym okresie rozwoju kapitalizmu brytyjskiego, pod koniec XVIII wieku, pierwsze ośrodki fabryczne przeważnie nie były lokalizowane w istniejących już większych miastach. Jednym z najbardziej uderzających przykładów ekspansji miast jest Manchester. W roku 1717 liczba jego mieszkańców wynosiła zaledwie 10 tysięcy, lecz już około roku 1851 jako centrum fabryczno-handlowe rozległego hrabstwa

Lancashire było miastem trzystutysięcznym. Na początku XX wieku wchłonęło okoliczne miejscowości i wraz z nimi liczyło 2400 000 mieszkańców. Przytoczone liczby świadczą o tym, że sita napędowa rozwoju miasta, działająca od końca XVIII wieku różni się zdecydowanie od czynników kształtujących wcześniejsze formy miast. Stwierdzenie to nie wystarczy jednak do wyjaśnienia specyficznego charakteru nowego życia miejskiego.

Chyba najłatwiej określić cechy współczesnego życia miejskiego i jego stosunek do rozwoju kapitalistycznego za pomocą Marksowskiego pojęcia „utowarowienia”. Odwoływałem się już do tego określenia, omawiając interpretację państwa kapitalistyczego w ujęciu 01'fe’a. Według Marksa utowarowienie jest podstawowym pojęciem w analizie ustroju kapitalistycznego: istotą gospodarki kapitalistycznej jest kupowanie i sprzedawanie towarów, w tym siły roboczej w celu wytworzenia zysku. Nic więc dziwnego, że przejawy utowarowienia można dostrzec w każdym środowisku człowieka. Znaczenie nowoczesnej urbanizacji i związanych z nią stylów życia społecznego uświadamia nam utowarowienie przestrzeni w społeczeństwach kapitalistycznych. Mimo różnych odmienności w' społeczeństwach przedkapitalistycznych zarówno w mieście, jak i na wsi ziemia i mieszkanie nie podlegało alienacji lub ich alienacja była obwarowana zastrzeżeniami. („Alienacja” oznacza w tym wypadku możliwość przenoszenia praw własności na inną osobę poprzez jakiś sposób zapłaty). Z nadejściem kapitalizmu ziemia i budynki zaczęły jednak podlegać swobodnej alienacji jako towary, które mogą być kupowane i sprzedawane na rynku.

Utowarowienie przestrzeni burzy środowisko fizyczne w systemie wytwórczym kapitalizmu jako całości, co ma następujące konsekwencje:

1. Kapitalistyczne miasto staje się „sztucznym otoczeniem” znoszącym dawne podziały pomiędzy miastem a wsią.

1 15