25

Musimy bowiem zrozumieć, w jaki sposób w wyniku ludzkich interwencji i konfliktów powstaje historia, która zarazem sama stwarza człowieka, wywołując niezamierzone i nieprzewidywalne skutki. Jest to sprawa najwyższej wagi jako teoretyczna podstawa nauk społecznych w epoce zawieszenia pomiędzy niezwykłymi możliwościami a globalną katastrofą.

Odrzucenie ortodoksyjnego punktu widzenia oznacza zarazem zaprzeczenie, że socjologia może ograniczyć się do opisu i wyjaśniania. Socjologia, jak wszystkie nauki społeczne, jest integralną i niezbywalną częścią „przedmiotu”, który stara się ogarnąć. Jako przedsięwzięcie krytyczne myśl socjologiczna uporządkowana jest na trzech poziomach wyobraźni socjologicznej, które wyróżniłem na początku. Uzyskując pewną wiedzę o formach społeczeństwa, które odeszły w przeszłość i o tych, których sposoby życia są radykalnie odmienne od wytwarzanych przez bieżące procesy zmiany społecznej, możemy wspomóc socjologię w wypełnianiu zadań teorii krytycznej. Jako teoria krytyczna socjologia nie uznaje, że świat społeczny jest nam dany, lecz stawia pytania: Jaki typ zmiany społecznej jest możliwy do przeprowadzenia i pożądany oraz jak powinniśmy dążyć do jego osiągnięcia?

Niektórzy przyjmując, że gotowe odpowiedzi na te pytania daje nam marksizm, próbują po prostu zastąpić socjologię marksizmem. Nie zgadzam się z tym z dwóch pow^rodów. Po pierwsze, pomiędzy marksizmem a socjologią nie ma dycho-tomicznego podziału, jaki sugeruje ten punkt widzenia. Przejmując pewne osiągnięcia teorii marksistowskiej, myśl socjologiczna nie musi się w niej rozpłynąć. Drugi powód jest logicznym uzupełnieniem pierwszego: myśl marksistowska zawiera zbyt wiele słabych punktów, aby mogła stanowić ogólną podstawę analizy socjologicznej.

Pisma Marksa mają zasadnicze znaczenie dla socjologii w kontekście, który starałem się przedstawić, omawiając przeciwieństwa pomiędzy myślą marksistowską a teorią społeczeństwa przemysłowego. W wyniku ekspansji działalności kapitalistycznej nastąpił na Zachodzie rozwój produkcji przemysłowej. Społeczeństwa zachodnie zachowały charakter kapitalistyczny, jakkolwiek bardzo zmieniły się od czasu, kiedy żył Marks. Walka klasowa ma bezpośredni udział w tych zmianach i nadal pozostaje główną cechą zarówno stosunków przemysłowych, jak i samego państwa. Dynamiczny charakter produkcji kapitalistycznej sprawia, że innowacje technologiczne dokonują się w tempie znacznie szybszym niż w jakimkolwiek poprzednim typie systemu produkcji. Marks nie przesadzał zatem, gdy pisał o gospodarce kapitalistycznej:

Dokonała ona całkiem innych cudów niż zbudowanie egipskich piramid, rzymskich wodociągów i gotyckich katedr, odbyła pochody zgoła inne niż wędrówki ludowi wyprawy krzyżowe. [...] Ustawiczne przewroty w produkcji, bezustanne wstrząsy ogarniające całość życia społecznego, wieczna niepewność i wieczny ruch odróżniają epokę bur-żuazyjnąod wszystkich poprzednich.

Co więcej, jak często podkreśla Marks, ów dynamizm sprawia, że mechanizmy gospodarki kapitalistycznej rozprzestrzeniają się na całym świecie:

przemysły kapitalistyczne przetwarzają surowce już nie miejscowe, lecz sprowadzane z najodleglejszych sfer. i których fabrykaty spożywane są nie tylko w kraju, lecz także we wszystkich częściach świata¹.

173

1

Karol Marks. Fryderyk Engels. Manifest komunistyczny. Warszawa 1983. s. 64-65.