2 (1709)

wych potrzeb człowieka, odnoszących się do potrzeby przynależności, akceptacji i bezpieczeństwa. Więzi społeczne, stanowiące warunek rozwoju indywidualnego jednostki, są zapewnione przez odpowiednie wzorce przywiązania (Bowlby 1988). Pozostawanie w relacji z innymi ludźmi jest w tym podejściu uważane zalćluczowe założenie przy analizowaniu róż~ nych codziennych funkcji wsparcia społecznego. Określa się tu wsparcie jako dostępność relacji, dzięki. którym zaspokajane są podstawowe inter-. personalne potrzeby.ę^Ję)wieka (Kapłan, Cassel, Gore 1977; Lin 1986; por. tez Cutrońa 1996); chodzi o gratyfikacje potrzeb społecznych, jakie dostarczają osoby znaczące. W tym bardziej ogólnym podejściu wsparcie społeczne nie jest ograniczone do sytuacji trudnych, stresu życiowego. Jest ono pojmowane jako stale dostępna właściwość relacji, służąca przystosowaniu i zdrowiu. Takie ujęcie najlepiej tłumaczy to, co później określono jako efekt bezpośredni dla zdrowia. Do tego problemu powrócimy w dalszym toku naszych wywodów.

Badacze poszukujący ogólnych, teoretycznych ram dla problematyki wsparcia społecznego i hipotez wyjaśniających jego funkcjonowanie, widzieli te ramy w psychologii grup odniesienia społecznego (Heller, Swindle 1983), tj. takich grup, które tworzą dla swoich członków wzorce postępowania i reguły porównań społecznych. Przywoływano tu teorię porównań społecznyęh.Festingera (1954), zgodnie z którą wiedza o własnej osobie, a także rozwój, są uwarunkowane procesami porównywania z innymi osobami- Koncepcja ta została następnie w ramach psychologii społecznej uszczegółowiona w badaniach Schachtera (1959) nad procesami afiliacji, gdzie wykazano, że ju .człowieka istnieje podstawowa potrzeba bycia z innymi, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia, i że owa tendencja do zrzeszania się występuje tylko pod pewnymi warunkami: gdy człowiek nie spodziewa się dewaluacji Ja i gdy z jakichś powodów unika podwyższenia pobudzenia. Kolejna próba wyjaśnienia dlaczego bycie z innymi ludźmi wpływa na skuteczne rozwiązywanie zadań, pochodzi z badań Zajonca (1965), w których wykryto zjawisko poprawy wykonania zadań w obecności innych ludzi (facylitację), a następnie efekt hamowania w rozwiązywaniu trudnych zadań, w obecności innych. Współcześnie jednak coraz rzadziej powraca się w obszarze badań nad wsparciem społecznym do tych teorii, choć trzeba podkreślić, że to właśnie dzięki nim odkryto zarówno pozytywne, jak i negatywne funkcje działania relacji.

Współcześnie omawia się też problematykę wsparcia społecznego jako rodzaj zachowań pomocnych (por. Wojciszke 2002), analizując motywy pomagania, wzajemność pomocy i to, jak funkcjonuje altruizm. Z badań nad czynnikami warunkującymi skłonność do pomagania i prospołeczność ludzi wynika wiele dla wyjaśniania bardzo szczegółowych mechanizmów funkcjonowania wsparcia. Powrócimy więc do tego podejścia w dalszym toku naszej analizy.

Najczęściej jednak prace poświęcone wsparciu społecznemu dotyczą jego funkcjonalnych związków z problematyką stresu życiowego. Tytuł nmfejśzegS^ćJpiUcS^SriS^akże zobowiązuje nas do podejścia, zgodnie z którym wsparcie ujawnia się w sytuacji trudnej, stresowej ikryzysowej, choć struktury sieci społecznej (zasoby wsparcia) istnieją niezależnie _vod sytuacji trudnej i ąą.j$ztaft&wane w tokulwtwÓju psycłiospołeęznęgo.czło-więkąty.całymcyklu jego. życia (por. Bruhn, Philips 1987).

Wsparcie społeczne aktualizowane odpowiada.na.BQlrzeb.Y, które poja-wiają się jako konsekwencja stresowych wydarzeń, takich jak bezrobocie, choroba, kryzys osobisty lub szczególne obciążenia życiowe w sferze edukacji, w środowisku pracy czy w sferze życia rodzinnego. W tym podejściu bada się przede wszystkim, jak w określonej chwili i sytuacji ludzie wykorzystują sieci społeczne celem uzyskania wsparcia, lub jak takiego wsparcia udzielają. Na dalszy plan schodzi tematyka zaspokajania potrzeb życiowych dzięki bliskim więziom i integracji społecznej. Relacje społeczne i sieci społeczne stają się w tym podejściu wyznacznikami wsparcia społecznego. Z chwilą gdy odkryto prozdrowotne i buforowe funkcje wsparcia społecznego, stało się ono zmienną niezwykle popularną w badaniach nad stresem i kryzysem, słowem-zaklęciem i panaceum dla zdrowia we wszystkich trudnych sytuacjach. Dopiero z czasem - dzięki badaniom kontrolującym wiele dodatkowych zmiennych - okazało się, że wsparcie nie zawsze działa jednoznacznie korzystnie (Sęk 1986, 1988, 2001). Do takich nieporozumień dochodziło miedzy innymi dlatego, że zaniedbano prace nad precyzowaniem pojęcia wsparcia i nad wszechstronną analizą tego bardzo złożonego zjawiska. Do tego dołączyły się jeszcze niedostatki programów badawczych. Wszystko to spowodowało, że wiedza naukowa na temat wsparcia bardzo powoli się kumulowała. Z czasem wielu badaczy doszło do wniosku, że problematyka wsparcia społecznego jest wyjątkowo złożona, że z samej natury rzeczy wynika, iż nie można się w tym obszarze badań spodziewać jednorodnych wyników. To co można w tym zakresie uczynić, to ustalenie możliwie pełnej przestrzeni zmiennych istotnych dla badań. Dalsze rozważania w tym rozdziale są taką właśnie próbą możliwie pełnego zaprezentowania owej złożoności.

13