304 305

ODDZIAŁYWANIE PEDAGOGICZNE CZY UCZESTNICTWO W PROCESIE EDUKACYJNYM

Rozwój dziecka jest rezultatem określonego procesu edukacyjnego. Procesem zaś jest ciąg pewnych zdarzeń pozostających względem siebie w stosunku przyczynowym. Zdarzenia te tworzą swoiste środowisko informacyjne, w którym dziecko funkcjonuje. Tylko te informacje docierające do dziecka, które mają dlań znaczenie, powodują jego aktywność. We współcześnie pojmowanej edukacji, rozumianej szeroko — pozainstytucjonalnie, chodzi przede wszystkim o to, aby formy aktywności dziecka były wyznaczane przez system wartości społecznych.

Dotychczasowy system edukacyjny oparty jest na tzw. socjalizacji, czyli przystosowaniu dziecka do istniejącej rzeczywistości. Jest to percepcyjno-odtwórczy charakter edukacji (przyswajanie sobie czegoś i odtwarzanie). Aktywność zaś dziecka, oparta na systemie wartości, zakłada tzw. percepcyjno-innowacyjną potrzebę działalności (nabywanie czy przyswajanie określonej wiedzy jako stymulatorów działań nowych, niekonwencjonalnych, niestandardowych itp.). Tak więc we współczesnej edukacji zachodzi konieczność stopniowego przechodzenia od percepcyjno-odtwórczej aktywności dzieci do aktywności typu percepcyjno-innowacyjnego, aktywności twórczej.

Proces edukacyjny polega na organizowaniu lub wspomaganiu kontaktu dziecka ze światem zewnętrznym przy wykorzystaniu oddziaływań pedagogicznych oraz koncepcji udziału czy uczestnictwa dzieci w życiu społecznym. Przeciwstawia się tutaj teorię interakcji, jako podstawy procesu edukacyjnego, teorii uczestnictwa.

Teoria interakcji oparta jest na atomistycznej koncepcji świata zawierającego niezliczoną liczbę elementów wzajemnie nań oddziałujących. W ten sposób nauka powstaje w wyniku gromadzenia zbioru wiadomości o wzajemnych interakcjach niezliczonych zmiennych. Teoria uczestnictwa podkreśla „...zorganizowany charakter świata i człowieka oraz rozpatruje wzajemne stosunki między wyróżnionymi elementami rzeczywistości w ramach układów szerszych, do których one należą i których są częściami”¹.

>o\ Współczesny system edukacji oparty jest na tzw. teorii interakcjil Oznacza to oddziaływanie dorosłych, w tym i nauczycieli, na różne sfery |

osobowości dziecka: umysłową, społeczną i. emocjonalno-motywa-cyjną, zdrowotno-motoryczną itp. Zewnętrznym wyrazem tego zjawiska są między innymi następujące fakty:

—    sprowadzenie procesu edukacyjnego do mniej iub bardziej klasycznego dialogu nauczyciel — uczeń czy też tzw. pogadanki heurystycznej;

—    ujmowanie rozwijającego się dziecka w kategoriach behawioralnych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na sterowanie zewnętrznymi formami aktywności przy wykorzystaniu tzw. bodźców werbalnych (poleceń, zaleceń, pouczeń itp.) czy też pozawerbalnych (zachowań nauczyciela aprobujących bądź dezaprobujących zewnętrzne zachowania uczniów),

—    wartościowanie wysiłku edukacyjnego dziecka w kategoriach zewnętrznych czy też w postaci sformalizowanego systemu ocen szkolnych (aktywność pożądana w kontekście wymogów programowych);

—    preferowanie w badaniach pedagogicznych wyłącznie lub prawie wyłącznie analiz opartych na relacjach przyczynowych między zmiennymi;

—    oparcie edukacji wyłącznie na dialogu, czasem nawet „na jeden głos”, i to głos nauczyciela, zamiast na „porozumiewaniu się” w procesie edukacyjnym.

Tak więc koncepcja „edukacji interakcyjnej” wydaje się być anachronizmem. Dziecko nie jest bowiem tylko elementem rzeczywistości j społeczno_:jjrzyrodniczej, (tle aktywnie w niej uczestniczy. Stąd też koncepcja „edukacji uczestniczącej’^    '

LPzieęko jest zatem uczestnikiem procesu edukacyjnego.l[Oznacza to między innymi tzw. podejście systemowe, a więc nakazujące rozpatrywanie wszelkich zachowań w procesie edukacyjnym jako zmian w ramach większej całości. Środowisko informacyjne, w którym dziecko uczestniczy (szkoła, dom rodzinny, grupa rówieśnicza itp.), jest swoistym źródłem dopływających doń informacji „przetwarzanych” i powodujących określone zmiany w jego zachowaniu, świadczące o rozwoju.

\ Ujmowanie dziecka w procesie edukacyjnym jako „uczestnika” wymaga, zamiaśF „oddziaływania”, porozumiewania się ~z d/ićcktem; traktowania dziecka jako partnera w procesie poznawania rzeczywistości. Tak więc nauczycieLwspólnie z dziećmi uczestniczy w procesie edukacyjnym. Musi przyjąć do wiadomości, że również od dziecka może

305

1

T. Tomaszewski, op. cit., s. 101.