304 (30)

304 Część VI

5)    patrzenie, słuchanie, krzyk ifp: słń. na%lćdati se pf 'napatrzeć się', napa-sluśati se pf 'nasłuchać się', nasliSati se pf 'nasłuchać się', nazijdti se 'nagapię się', nagooorili se pt 'nagadać się', tutjezili sc 'nazłościć się'; schorw. naćuditi se vrp. 'nadziwić się', nagledati se vrp. 'napatrzyć się', nabesediti $e vrp. 'nagadać się do woli', nabesneti se vrp. 'naszaleć się, nawściekać się'; bułg. nadioja se vp. 'nadziwić się', mvrjaskamscv p. 'nakrzyczcć się, nawrzcszczcć się', nakreśtja se vp. 'na krzyczeć się', nakrjaskam se vp. 'nakrzyczeć się, na wrzeszczeć się', na-sluSant se vp. 'nasłuchać się', nasforuja se vp. 'rozjuszyć się, rozwścieczyć się, nasrożyć się';

6)    inne: słń. naduhali se impf 'nawąchać się', nagulili sc pf 'wykuć się, wyuczyć się na pamięć'; schorw. nadisati se vrp. 'nadyszeć się, naoddychać się'; bułg. nacupja se vp. 'nadąsać się', uadiSam se vp. 'nadychać się', naplodja se vp, 'namnożyć się'.

Na podstawie przytoczonego ze słowników dwujęzycznych materiału trudno powiedzieć, czy i w innych językach słowiańskich występują tak charakterystyczne dla języka polskiego szeregi składniowe, złożone z czasowników typu na-... się. Gdy jednak chodzi o drugą cechę składniową typową dla tych czasowników, a więc o lekscmy typu dosyć, to z pewnych wskazówek, wynotowanych z definicji zapisanych w ekscerpowanych słownikach, może wynikać, że ta cecha jest, przynajmniej w niektórych / tych języków, obecna, por. tu np. czes. riadwat se 'napatrzeć się, patrzeć do syta', ros. naplawlbsja 'napływać się, popływać (sobie) do woli', schorw. nabalati se 'napchać się, nażreć się aż do przesyłu', nahodili se 'nachodzić się (dosyć)', napiwali se 'napływać się do woli', namiłouati se 'napieścić się do syta', bułg. naigraja se 'zabawić się do woli' itd.

Na końcu lej prezentacji materiału słowiańskiego warto zauważyć, że formacje typu się tworzy się od dwóch rodzajów podstaw czasownikowych: 1) od czasowników już rozwiniętych posfiksem się, np. sycić się, i 2) od czasowników takim posfiksem nierozwiniętych, np. jeść najeść się. Od strony teoretycznej możemy chyba powiedzieć, że w typie nasycić się w owym po-sfiksainym się z. czasem skupiły się dwie funkcje: prymarna w nich funkcja refleksywna i sekundarna tu funkcja saturatywna.

Część czasowników jest dla wszystkich języków słowiańskich wspólna, głównie chyba z grupy „jedzenie i picie", np. najeść się, napić się czy nasycić się; co prawda owego nasycić się nie znajduję dla języka ukraińskiego i słoweńskiego w wyekscerpowanych przeze mnie słownikach dwujęzycznych ukraińsko-polskim i słoweńsko-polskim, ale jest ono oczywiście zapisane w pełniejszych słownikach tych dwóch języków.

4. Przytoczony z. poszczególnych języków słowiańskich materiał pozwala sformułować tezę, że formacje saturalywne typu na-... się znane są całej sło-wiańszczyźnic, jest to więc dziś typ ogólnosłowiański, a zapewne już prasłowiański.

Najstarsze jego poświadczenia znajdujemy w języku starocerkiewnym. Na przykład w Sadnik L., R. Ait/.etmullcr, 1955 znajduje się kilka formacji o charakterze saturatywnym typu na-... się: nasyśtati sę 'geniessen, sich etwas zu-nutze machen, sich sattigen'. Ten sam słownik notuje też formę podstawową )uisytiti 'sattigen'. Zatem związek słowotwórczy między czasownikiem przechodnim nasytiti a czasownikiem zwrotnym nasystati sę jest wyraźny i para ta mogła być na tyle wyrazistym modelem, że według niego mogły się wykształcać kolejne struktury omawianego tu typu saturatywnego. Tym bardziej, że w tym samym słowniku znajduje się jeszcze para nasladili sę 'geniessen, ange-nehm sein' i naslaźdati sę 'sich erfreuen an, Nutzen haben, geniessen', a także takie formy, jak naplbiiili sę 'sich fu Hen mit', naręgati sę 'verhohnen, verspot-ten' (od ręgati sę'verlachen, verspotten, spiclcn'}. Ten ostatni czasownik starocerkiewny mógłby dobrze tłumaczyć tak liczne w językach słowiańskich czasowniki na na-... się, wskazujące ria naśmiewanie się, szydzenie itp. (w cytowanym wyżej materiale brak mi przykładu tylko ze słownika serbochorwac-kiego).

Formacje tego typu są dobrze poświadczone też w słowniku starocerkiewnym Akademii czesko-słowackicj (Siovnik jazyka staroslovSnskeho), por. np. >in-sytiti sę, nnpiti sę 'napili se; napiti.sja; trinken; saturari, biberc', też najasti sę 'najisti se, nasytiti se; naestbsja, nasytitbsja; sich sattessen, sich sattigen; satia-ri, saturari', również nasiaditisę 'poteśiti se nćcim, użiti nćceho; nasladitb$ja; sich an etwas erfreuen, etwas geniessen; dclectari; frui' i naslaźdati sę 'teśiti se ncćcmu, pożivati nećeho; naslażdati.sja; etwas geniessen; frui', wreszcie też naręgati sę 'vysmivati se, posmivatise, vysmeivati», nasmcchatbsja; glumitbsja; verhóhnen, verspottcn; irridere'.

5. Spróbujmy zastanowić się, w jaki sposób mógł interesujący nas tu typ powstać. Ponieważ do najczęstszych formacji czasownikowych naw?... się należą - we wszystkich językach słowiańskich - czasowniki wchodzące do klasy semantycznej związanej przede wszystkim z jedzeniem, więc można sądzić, że przede wszystkim w tym właśnie kręgu semantycznym ów typ słowotwórczy mógł się wykształcić. W języku starocerkiewnym jest dobrze poświadczony czasownik przechodni nasytiti. W wersji zwrotnej nasilili sę, znanej zresztą wszystkim językom słowiańskim, i kilku podobnych, struktura ta dość szybko rozszerzyła się na inne czasowniki synonimiczne, a więc związane z jedzeniem, piciem ild., też z innymi przyjemnościami (por. tu też. scs. nasladiti sę i naslaźdati sę), no i też stopniowo - z trudnościami życiowymi. Z czasem owa zwrotność przekształciła się w swoistą „saturatywność". Musiało być na tego rodzaju saturalywny typ słowotwórczy wyraźne zapotrzebowanie systemowe, a to sprzyjało szybkiemu rozrośnięciu się i upowszechnieniu tego typu.

Rzecz przy tym zastanawiająca, jak podobne pola derywacyjne, motywowane przede wszystkim właśnie semantycznie, zostały w poszczególnych jo-