312 (30)

312 Część VI

owo „inceptywnc" zarobaczenie, zawszawienie, zaśnieżenie... odbywa się samoistnie, bez ingerencji człowieka; człowiek musi jednak ingerować, by owo zarobaczenie itd. „anulować".

Pamiętajmy zresztą, że słowniki nie zawsze odnotowują wszystkie elementy jakiegoś szerszego paradygmatu słowotwórczego, szczególnie gdy taki element występuje wyłącznie w terminologii specjalnej. Ma przykład SDor notuje hasła zasiarczenie ehem. (supl.) i odsiarczanie techn., t.c/. odsiarczać chem. (supl.), ale brak w tym słowniku hasła zasiarczyć czy zasiarczać (chem). Sądzę więc, że do rejestru par z opozycyjnymi przedrostkami za- i od- można by (przynajmniej niekiedy) dołączyć i takie czasowniki, które, nieujawnione - z braku odpowiedniej dokumentacji - w słownikach, dają się wyczytać /. derywatów. Trzeba jednak brać pod uwagę i to, że odpowiednie czasowniki w ogóle w języku się nie pojawiają bo dany proces ma charakter samoistny, a zatem może być wyrażony przede wszystkim imiesłowem biernym czy odpowiednim rzeczownikiem odsłownym.

Niekiedy bowiem jest tak, żc czynność (proces), wyrażana za pomocą przedrostka za- ma charakter niejako naturalny, dokonujący się bez udziału człowieka (wtedy sygnałem takiego stanu rzeczy może być postfikss/^), natomiast jego likwidacja jest rezultatem świadomej ingerencji człowieka, np. zakurzyć się - odkurzyć, zapowietrzyć się - odpowietrzyć, zatkać się - odetkać; por. też zagrzybione (mieszkanie) - odgrzybić.

2) Podobny charakter funkcjonalny mają też relacje typu za-: roz-, np. za chmurzyć się. - rozchmurzyć się, zahartować -rozhartować (stal, organizm), zakonspirować - rozkonspirować (por. np. w SDor pod hasłem rozkonspirować:Ukazywał się także zakonspirowany organ władz niemieckich pod szumnym tytułem «Go-dzina Pol$ki», który jednak szybko został rozkouspirowany i na «Gadzinę» przemianowany"), zakopcować - rozkopcować (ziemniaki, warzywa), zaminować - rozminować, zapleść - rozpleść (warkocze) itd. Zwraca przy tym uwagę to, żc w niektórych omawianych tu relacjach 2. człon może mice dwa warianty (którym nieraz towarzyszą warianty składniowo-znaczeniowe), a więc np. załadować (towar, samochód) -rozładować (samochód) i wyładować((owar), zapiąć(guzi ki, płaszcz) - odpiąć (guziki) i rozpiąć (płaszcz), zapieczętować - odpieczęlownć i rozpieczętozoać, zaszyfrować - odszyfrować i rozszyfrować itd.

D) Do mniej częstych należą pary, zbudowane na opozycji przedrostków przy- i od-, por. np. przyczepić -odczepić, przyjść-odejść, przykryć - odkryć, przylecieć - odlecieć, przynieść - odnieść, przypiąć - odpiąć, przypędzić - odpędzić, przypłynąć -odpłynąć, przysłać-odesłać, przysunąć - odsunąć, przywiązać-odwiązać, przywieźć - odwieźć, przywyknąć - odwyknąć, przyzwyczaić (się) - odzwyczaić (się) itd. Wiele z nich to pary mające w swej wspólnej podstawie czasowniki ruchu.

F) Niemało jest też. par opozycyjnych o dość rzadkich parach przedrostkowych, niekiedy wręcz jednostkowych, por. tu np.

a) u- i roz-, np. ubrać - rozebrać (dziecko), u charakteryzować - rozcharakte ryzować (aktora), uformować - rozformować (oddział wojska), uregulować - rozregulować (zegar), uzbroić - rozbroić (żołnierzy)...; zob. też niżej przykłady na parę uszczelnić - rozszczelnić się;

b)    o- i roz-, np. os i odbić - rozsiodłać (konia), okulbaczyć - rozkul boczyć (konia), okiełznać - rozkielznać (konia)... W tej grupie par opozycyjnych zwraca uwagę to, że wszystkie tu przytoczone czasowniki mówią o czynnościach związanych przede wszystkim z koniem;

c)    /?.•?- i roz-, rip. namagnesować - rozmagnesować (się), nasi roić - rozstroić (się) (o skrzypcach)...;

d)    do- i od-, np. doczepić - odczepić (wagon), doradzić - odradzić (wyjazd), doskoczyć (do ognia) ~ odskoczyć (od ognia), dostawić - odstawić (krzesło), dosu-nąć - odsunąć (stolik)...; /. przedrostkiem do- może tu (niekiedy) konkurować przedrostek przy-;

c) u- i od-, np. upoe tycznie (SDor) - odpoelycznić rząd. (SDor supl.), upolitycznić - odpolitycznić (SDor), uromanlycznić rząd. (SDor) odronian tycznie (SDor supl.)...;

0 na- i od-, np. nauczyć (się)-oduczyć (się), nawodnić - odioodnić...;

g)    za- i wy-, np. zakopać - wykopać, zaludnić (się) - wyludnić (się), zanurzyć się - wynurzyć się (o łodzi podwodnej), zaokrętować mors. - toyokrętować mors. (SDor), zapisać (się) - wypisać (się), zaprząc - wyprząc (konia)...;

h)    s- (z-) i od-, tip. sformalizować - odformalizować (SDor), zniemczyć - odtiiem-czyć rząd. (SDor), spolszczyć - odpolszczyć (SDor)...

Przy okazji relacji z- - od- chciałbym zwrócić uwagę na pewien neologizm dziecięcy. Gdy w pokoju pewnej małej dziewczynki zgaszono światło, to ona się uparła, by to światło odgasić. W języku dorosłych mamy następujący kierunek nacechowania (w ramach opozycji o charakterze suplety wnym): zapalić (światło) > zgasić (światło). Jest to - przyjmuję kierunek, wynikający z porządku chronologicznego: czynnością początkową, wyjściową jest tu zapalenie światła, natomiast zgaszenie światła jest likwidacją skutków tej czynności wyjściowej. W wypadku relacji zgasić (światło) > odgasić (światło) 'zapalić' kierunek motywacji jest dokładnie odwrotny. Dla owej dziewczynki stanem podstawowym, wyjściowym, było zgaszenie światła; domagała się ona anulowania skutków owego zgaszenia, a więc - od gaszenia.

i)    u- i wy-, np. uwłaszczyć - wywłaszczyć...

F) Analogiczną funkcję co przyrostki rodzime o funkcji anulatywnej pełni też przynajmniej w niektórych czasownikach (obcego pochodzenia) - przedrostek obcego pochod żeni a zde(z)-, wskazujący na anulowanie skutków czynności, nazwanej przez czasownik podstawowy rozwinięty przedrostkami z-, za , np. zaktualizować-zdezaktualizować, scentralizować - zdecentralizować, schry-slianizować - zdechrystianizować, skolonizować - zdekolonizować, skompletować -zdekompletować, skoncentrować-zdekoncentrować, zmaterializować-zdemateriali-zować, zmobilizować—zdemobilizować, zorganizować - zdezorganizować; zintegrować - zdezintegrować, zorganizować.-zdezorganizować..., zakodować - zdekodować, zalegalizować - zdelegalizować, zamontować - zdemontować.