3

76 Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

nich strukturą tworzą system pomiarowy. System pomiarowy wybieramy zwykle tak, by ta struktura miała pewien sens empiryczny, tzn. by odzwierciedlała strukturę mierzonego zjawiska.”

Przedstawione stanowiska nie wykluczają się wzajemnie. W odniesieniu do nauk społecznych mówić można nie o pomiarze, lecz o różnorodnych systemach pomiaru. S. Stevens wyróżnił cztery, a P. Abell pięć poziomów pomiaru, tworzących wyraźne continuum poziomu mierzenia, od bardzo słabego (prosty poziom nominalny) aż do najmocniejszego (poziom ilorazowy).

A.    Prosty poziom nominalny - równoważny nadawaniu nazw pojedynczym obiektom. W zasadzie nie jest to pomiar, gdyż nie umożliwia dokonywania żadnych operacji matematycznych. Jedyną występującą tu relacją jest relacja różności między pojedynczymi obiektami.

B.    Poziom nominalny, który polega na nadawaniu nazw, klasom jednostek. Jest on równoważny klasyfikacji. Jedyną relacją jest tu relacja różności między klasami obiektów. Dopuszczalne jest na tym poziomie wyliczanie moda lnej.

C.    Poziom porządkowy, w którym ustala się kolejność (porządek) klas obiektów. Występują tu relacje różności i przechodniość między klasami obiektów. Możliwe jest wyliczenie modalnej i mediany.

D.    Poziom interwałowy, polegający na ustalaniu odległości między uporządkowanymi klasami obiektów. Oprócz relacji różności i przechodniości występuje określenie interwału, co umożliwia wyliczenie wszystkich średnich klasycznych oraz - oczywiście - przeciętnych pozycyjnych.

E.    Poziom ilorazowy albo pomiar metryczny. Na poziomie tym dopuszczalne są wszystkie operacje matematyczne, gdyż dopiero tu występujące wyrażenia cyfrowe mają charakter liczb. W węższym rozumieniu pomiar jest identyfikowany tylko z tym, najwyższym jego poziomem. W naukach społecznych poziom ten występuje bardzo rzadko. Najczęściej stosowany jest pomiar na poziomi? nomipaln^vm ■ porządkowym. _

Pojęcie pomiaru jest nieodłączne od pojęcia mierzonej cechy. Nie ma pomiaru przedmiotów czy zjawisk w ogóle. Są tylko pomiary cech tych przedmiotów. "

Pomiar jest również nierozłącznie związany z uporządkowaniem wartości zmiennych wzdłuż jakiegoś continuum. Istnienie oraz jednorodność continuum jest jednym z ważniejszych i bardziej kontrowersyjnych problemów teorii pomiaru. W kwestii tej istnieje w nauce szereg odmiennych stanowisk. Według Bridgmana nie istnieją cechy niezależne od sposobu ich mierzenia. Nie ma sensu pojęcie długości jako takiej - jest tylko długość mierzona teodolitem, podziałką centymetrową, itd. A więc nie istnieje samodzielne continuum, wzdłuż którego dokonywany jest pomiar. Continuum jest tożsame z mierzoną aktualnie cechą. W myśl innych stanowisk miary nie wyczerpują nigdy wszystkich wartości zmiennych, tzn. nie są tożsame z mierzonymi zmiennymi. Ze

>

stanowiskiem tym można zgodzić się metodologicznie (miara nigdy nie jest •w pełni tożsama z mierzoną zmienną - za wyjątkiem miar składających się wyłącznie ze wskaźników definicyjnych); nie można natomiast zgodzić się ontologicznie (nie istnieją wszak pojęcia niezależne od poznania, w znaczeniu platońskim).

2.    Porównywalność wyników pomiaru. Występują tu dwa problemy: uniwersalność skal (możliwość stosowania tych skal do pomiarów dokonywanych w wielu niejednakowych zbiorowościach) oraz porównywalność wyników pomiarów w różnych zbiorowościach przy użyciu niejednakowych skal, będąca jedną z podstaw badań porównawczych. Oba te problemy są zbliżone, ale nie tożsame. W pierwszym wypadku jest to kwestia przekładalności konkretnego narzędzia, skali; w drugim natomiast chodzi przede wszystkim o przekładaInnść i porównywalność zjawisk, cech, np. porównywalność poziomów wykształce-nia, aktywności kulturalnej, itp. Oba te problemy mają niewątpliwie swój wspólny mianownik, któryrrfjest zagadnienie jednorodności i przekładalności obiektów różnych kultur.

3.    Budowa skal wielowymiarowych. Jest to w zasadzie także problem porównywalności, lecz porównywalności różnych skal stosowanych w tej samej zbiorowości. Jest to z kolei podstawowy warunek konstrukcji skal wielowymiarowych, mierzących jednocześnie kilka powiązanych ze sobą zmiennych.

Jak widać, dyskusje dotyczą zarówno spraw dla pomiaru podstawowych, takich jak spór o sensowność rzeczywistego (metrycznego) pomiaru zjawisk społecznych, jak i problemów technicznych, występujących na poszczególnych poziomach pomiaru. W kwestiach najogólniejszych przyjmuje się dosyćpo; wszechnie. że pomiar w naukach społecznych ma sens i teoretyczne uzasadnienie tylko wtedy, jeżeli zostanie zdefiniowany bardzo szeroko. Pomiar metrycz-ny (skalami ilorazowymi) cech indywidualnych w zasa3źie~nie może być stosowany. Wyjątek stanowią zmienne ekonomiczno-społeczne i demograficzne. fDlatego definiuje się pomiar jako porównywanie badanej (mierzonej) zmiennej z inną zmienną, uznaną za miarę. Pomiar nie jest więc w tym rozumieniu przypisywaniem wartości liczbowych przedmiotom nie będącym liczbami, lecz po prostu porównywaniem dwóch wielkości. Porównywanie to nie musi być związane z operowaniem liczbami - wystarczą porównania jakościowe (większy-mniejszy, silniejszy-słabszy)J Warto przypomnieć, że podobny typ pomiaru występuje także w naukach przyrodniczych, np. pomiar twardości minerałów. Wobec takiego stanowiska trzeba wysunąć jedno zastrzeżenie: tak zdefiniowany pomiar jest równoznaczny z wszelkim badaniem naukowym z wszelkim poznaniem. Zawsze poznając coś, poznajemy to w otoczeniu przedmiotów i zjawisk, które są różne, odmienne. Zawsze więc pojawia się relacja różności. Z tych powodów jako dolną granicę, najniższy poziom pomiaru trzeba przyjąć takie poznanie, w którym występuje przynajmniej relacja przechodniości.