8

286 Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

Warto przypomnieć, że każda skala może być traktowana jako zespół (bateria) wskaźników mierzonej zmiennej i w związku z tym w stosunku do skal można także odnieść pojęcia mocy zawierania, mocy odrzucania oraz mocy rozdzielczej. Jest to przydatne przy analizie trafności skali. Można tu wyróżnić pięć sytuacji modelowych:

A. Moc rozdzielcza skali wynosi zero (tym samym moc zawierania i odrzucania wynosi także zero). Oznacza to, że skala (zespół wskaźników) oraz mierzona zmienna (zespół indikatów) nie pokrywają się zupełnie. Graficznie wygląda to następująco:

Sytuacja taka pojawia się dosyć rzadko. Na ogół występuje jedna z trzech następnych sytuacji.

B. Skala i mierzona zmienna pokrywają się częściowo. Wszystkie trzy wartości (odrzucania, zawierania i rozdzielcza) zawierają się w granicach 0-1, nie osiągając skrajnych wartości.

Jest to sytuacja najczęściej pojawiająca się w pomiarach zjawisk społecznych.

C. Skala mierzy tylko badaną zmienną, ale nie całą zmienną. Trafność takiej skali jest wysoka, jednak część zmiennej pozostaje poza pomiarem. Moc odrzucania takiej skali wynosi 1, natomiast moc zawierania i moc rozdzielcza są mniejsze od 1.

Mierzona

D. Skala obejmuje całą mierzoną zmienną, ale mierzy również inne własności (zmienne). Moc zawierania skali równa się wtedy 1, ale moc odrzucania i moc rozdzielcza osiągają wartości niższe.    \

E. Wreszcie ostatnia sytuacja obrazuje idealne warunki pomiaru i idealną skalę. Jej moc rozdzielcza równa się jedności, co oznacza, że pozostałe dwie wartości także wynoszą 1. Skala i mierzona zmienna pokrywają się całkowicie.

Niestety, w naukach społecznych, zwłaszcza przy pomiarze cech psychicznych, zbudowanie skali o takich własnościach jest na razie niespełnionym ideałem (oczywiście za wyjątkiem sytuacji, gdy skala jest zespołem wskaźników definicyjnych). Większość istniejących skal posiada zakres trafności zbliżony do którejś z sytuacji B - D.

W rzeczywistości problem trafności skali jest jeszcze bardziej złożony. Po pierwsze, skale są zespołami wskaźników o różnym charakterze (empirycz-no-integracyjno-definicyjnym), po drugie na ogół każdy z tych wskaźników (każda pozycja skali) posiada różny stopień trafności w stosunku do mierzonej zmiennej.

Trafność skali można sprawdzać następująco:

A.    Poprzez logiczną (teoretyczną) analizę skali. Jest to odwoływanie się do wcześniejszej wiedzy oraz założeń teoretycznych u podstaw budowy skali. Ten typ analizy trafności nazywany jest często analizą zdroworozsądkową, gdyż polega na nawiązywaniu do codziennych sytuacji. (Jeżeli ktoś nie lubi Murzynów, to z pewnością nie zgodzi się, aby ktoś z jego rodziny zawarł związek małżeński z Murzynem). Wnioskowanie takie jest - jak wiadomo - bardzo często zawodne. Także analiza teoretyczna i logiczna bywa zawodna. Dlatego logiczna ocena trafności, choć stosowana w analizie wszystkich niemal skal, nie może wystarczać i powinna być uzupełniona którąś z empirycznych technik oceny trafności.

B.    Poprzez opinie sędziów. Jest to rozszerzenie analizy logicznej. Przyjmuje się, że zgodna ocena kilku osób jest częściej prawdziwa niż ocena