6

282 Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

5.    Eliminacja zniekształceń spowodowanych wpływem wzorców zachowań. Jest to problem podobny do poprzedniego. Wiele osób wypełniających kwestionariusze badawcze stara się przede wszystkim wywrzeć na badającym dobre wrażenie. Odpowiadają więc zgodnie z własnymi wyobrażeniami o tym, czego od nich autor badań oczekuje. Ponieważ wyobrażenia tych oczekiwań mogą mieć różnorodny charakter, stąd też zniekształcenia odpowiedzi mogą iść w nieznanych badaczowi kierunkach.

Eliminacja tego typu zniekształceń może być dokonana dwojako. Po pierwsze, można stosować wybory wymuszone po dokonaniu analizy społecznej akceptacji poszczególnych członów alternatyw. Można użyć w tym celu grupy sędziów, którzy dokonują oceny społecznej akceptacji poszczególnych możliwości wyboru. Przykładowo - dobrze wiadomo, że przedstawienie alternatyw w rodzaju: „Na co przede wszystkim powinno państwo przeznaczyć niespodziewane nadwyżki budżetowe: I) na rozwój lecznictwa, 2) na rozwój nowych broni”, nie ma większego sensu, gdyż społeczna akceptacji pierwszej alternatywy jest tak wielka, że nawet wielu zagorzałych zwolenników zbrojeń wybierze rozwój lecznictwa. W większości wypadków różnice społecznej akceptacji członków alternatywy są bardziej subtelne i wtedy jedynie kompetentni sędziowie są w stanie dokładniej te różnice określić.

Druga możliwość to dodatkowe przebadanie respondentów testem podatności na wzorce społeczne (np. skala Crowne-Marlowe) i użycie wyników tego testu do analizy odpowiedzi w badaniach właściwych. Jest to jednakże pracochłonne i wymaga rezygnacji z anonimowości badań.

Żaden z tych sposób postępowania nie eliminuje — rzecz jasna - wszystkich zniekształceń odpowiedzi. W badaniach zadowolenia z pracy odpowiadający robotnik nie będzie chciał, aby jego odpowiedzi postawiły w kłopotliwej sytuacji przełożonych, i nie odpowie szczerze. W innej sytuacji badani (np. studenci) będą znali hipotezy badawcze i będą się starali pomóc je potwierdzić, odpowiadając zgodnie z oczekiwaniami autora badań. Zniekształceń tych nie da się nigdy całkowicie wyeliminować - można je jedynie zmniejszyć.

6.    Reprezentatywność próby, na której dokonywany jest pilotaż skali. Jest to niezmiernieTstotny problem zakresu przydatności i stosowalności skali. Jak wykazały liczne badania porównawcze, nie istnieją aktualnie uniwersalne skale do mierzenia postaw. Każda ze skal ma wyraźnie ograniczony społecznie zakres przydatności. Skala zbudowana do mierzenia postaw wobec pracy robotników fizycznych na ogół nie nadaje się do mierzenia analogicznych postaw pracowników umysłowych. Skale zbudowane na podstawie materiałów zebranych wśród studentów amerykańskich mają niewielką przydatność w badaniach nad studentami polskimi. Jest to jedna z podstawowych słabości pomiaru w naukach społecznych. Usunięcie tej słabości nie wydaje się obecnie całkowicie możliwe. Mierzenie w socjologii to wnioskowanie ze wskaźników. Wskaźniki zaś muszą mieć charakter zjawisk empirycznych (wypowiedzi, zachowań itp.).

Muszą więc być sprowadzone do konkretnych, dostępnych doświadczeniu badanych osób sytuacji. Z tych powodów to samo twierdzenie będzie miało jednakowy sens (będzie bodźcem o tej samej wartości) tylko dla osób o szerokim zakresie identycznego lub podobnego doświadczenia, a więc należących do tej samej kategorii społeczno-zawodowej, kręgu kulturowego czy generacji. Mechaniczne przenoszenie skali do badania innej kulturowo i społecznie zbiorowości nie jest uprawnione. Jeżeli skala będzie budowana w oparciu o materiał zebrany poprzez badanie zbiorowości jednorodnej, to jej reprezentatywność będzie niewielka i ograniczona do podobnych zbiorowości. Posługiwanie się materiałem wyjściowym zróżnicowanym, pochodzącym z badań realizowanych w różniących się zbiorowościach, często wręcz uniemożliwia budowę skali ze względu na brak wymaganego poziomu spójności poszczególnych jej pozycji. Stąd jedynym skutecznym sposobem postępowania jest tworzenie zmodyfikowanych wersji skal do porównawczych badań różnych zbiorowości. Ale z kolei dwie wersje skali, nawet podobne, to jednak dwie różniące się miary i dlatego porównywanie wyników powinno być dokonywane ostrożnie.

7. Rzetelność skali - która może oznaczać różne zjawiska:

1)    rzetelność - to wysoka korelacja między wynikami uzyskanymi przy pomiarze tą samą skalą tej samej osoby w dwóch momentach czasowych. Jest to najostrzejsze i zarazem najlepsze kryterium rzetelności skali. Nie jest to jednak kryterium niezawodne, f>Hv? mipr./nn.-i /inienna (np. postawa) ulega zmianie, cojnąwadzi do rń^ni.- pnminrńw b)**Badanl zapamiętują^-^pytania 'Tinogą starać sie w powtórnym badaniu odpowiadać tak samo (lub celowo ina _ ^czej) iak w badaniu pierwszym. W zmodyfikowanej formie rzetelność w pierw -

szym rozumieniu może być pojmowana nieco bardziej liberalnie. Chodzi wtedy o wysoką korelację pomiarów nie każdej osoby oddzielnie, lecz całych zbiorów osób. W takim pomiarze rzetelność może być wyższa, gdyż niektóre rozbieżno- -ści mona sic znosić wzajemnie:

2)    przez rzetelność skali rozumie się często wysoki stopień korelacji mię- . dzy wynikami pomiarów wykonanych w tym samym czasie na tej samej zbiorowości, ale przy użyciu różnych kombinacji twierdzeń, a więc w zasadzie za pomocą dwóch różnych skal. Może to przybierać postać: a) pomiaru dwoma połówkami tej samej skali bądź b) pomiaru za pomocą dwóch różnych wersji tej skali.^W obu wypadkach są to jednak niejednakowe skale i brak korelacji między wynikami pomiarów nie może być poprawnie zinterpretowany^ Rozbieżność wyników może być zarówno skutkiem nierzetelności skali, jak i rezultatem tego, że dwie połówki lub dwa warianty skali są różnymi skalami;

3)    rzetelność skali może oznaczać również wewnętrzną korelację między poszczególnymi pozycjami skali, występującą w odpowiedziach wszystkich badanych osób. To ostatnie kryterium rzetelności wiąże się z trafnością i ho-mogenicznością skali. Zakłada się tutaj, podobnie jak w wypadku trafności skali, że jeżeli skala mierzy zmienną rzetelnie, to poszczególne odpowiedzi