5

o Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

jest?...). Mieszanie różnych form (np. twierdzeń i pytań) w tej samej skali bądź pytań o sprawy osobiste i ogólne, tworzy trudności interpretacyjne oraz zaciera ostrość kryteriów, na podstawie których zostają dokonywane oceny.

3.    Dokonanie analizy wartości pozycji. Jest to także analiza trafności poszczególnych wskaźników (pozycji), ale polega ona najogólniej na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy respondenci, badani za pomocą skali, reagują na bodziec zgodnie z intencjami autorów skali. Każdy ze wskaźników mierzy w jakimś stopniu, choć nierównomiernym, badaną zmienną. Analiza pozycji ma odpowiedzieć na dwa pytania: 1) czy dany wskaźnik mierzy tę właśnie cechę (trafność wskaźnika) oraz 2) czy wskaźnik jest skorelowany z innymi wskaźnikami tej cechy, czy tworzy z nimi jedno continuum. Odpowiedź na pytanie pierwsze jest ważna zawsze, natomiast odpowiedź na pytanie drugie jest istotna przede wszystkim wtedy, gdy do pomiaru natężenia cechy stosuje się kilka wskaźników, które traktowane są jako równoważne. Analiza pozycji (Item Analysis) jest nieodzowna, a jednocześnie bardzo efektywna przy określaniu stopnia homogeniczności (jednowymiarowości) skali.

W literaturze przedmiotu wymienia się trzy statystyczne techniki analizy pozycji (poza metodami logicznymi: analizę matrycową, analizę czynnikową oraz analizę wielowymiarową). Szczegółowe przedstawienie tych technik oraz ocena ich przydatności przekracza ramy niniejszego opracowania. Omawiam je tu w skrócie^naliza matrycowa polega na zbudowaniu matrycy korelacji każdego twierdzenia z każdym z twierdzeń pozostałych. Eliminuje się następnie twierdzenia o najniższych współczynnikach korelacji. Analiza czynnikowa to określenie wpływu na każde twierdzenie wszystkich lub wybranych zespołów (syndromów) pozostałych twierdzeń analizowanych równocześnie. Wreszcie analiza wielowymiarowa, która nie jest jeszcze w pełni opracowana, polega najogólniej na różnorodnym grupowaniu twierdzeń skali oraz poszukiwaniu korelacji między wyodrębnionymi grupami twierdzeiQAnaliza wielowymiarowa ma wiele postaci i jest techniką bardzo intensywnie rozwijaną.'

4.    Eliminacja wpływów niektórych cech osobowościowych respondentów. Sformułowanie to może wydać się nieco paradoksalne - wszak mierząc np. postawy badacz-powinien analizować je w połączeniu z cechami osobowości respondentów. Częste sąjednak sytuacje, gdy niektóre cechy charakterologiczne respondentów uniemożliwiają poprawne określenie innych cech. W najprostszym przypadku chodzić może o to, że są ludzie, którym łatwiej jest w każdej sytuacji odpowiedzieć TAK niż NIE, niezależnie od ich rzeczywistego stosunku do przedstawionego problemu. Poza tym niektórzy respondenci starają się odpowiadać w ten sposób, aby być w zgodzie z określonymi, wyobrażonymi przez siebie wzorcami odpowiedzi. Będą więc odpowiadać nie tak, jak sądzą w danej chwili rzeczywiście, lecz tak, jak - ich zdaniem - powinni odpowiadać. W związku z tym, jeżeli wszystkie pozycje skali będą zbudowane w ten sposób, że odpowiedź TAK będzie wskaźnikiem wysokiego natężenia badanej cechy, a odpowiedź NIE będzie wskaźnikiem niskiego jej natężenia, to taka skala będzie z pewnością obciążona błędem systematycznym.

Istnieją trzy sposoby eliminacji wpływu niektórych cech osobowościowych respondentów. Sposób pierwszy jest bardzo prosty, ale jego skuteczność niedokładnie znana. Polega on na odwracaniu kolejności możliwych odpowiedzi. Jeżeli na każde z pytań możliwa jest odpowiedź TAK lub NIE, to powinno się w niektórych pytaniach umieścić najpierw możliwość NIE. Chroni to przed mechanicznym podkreślaniem odpowiedzi, zmusza respondenta do dokładniejszego zastanowienia się i przemyślenia pytań.

Drugi sposób to odwracanie pytań, tzn. formułowanie niektórych z pytań (twierdzeń) w takiej formie, że odpowiedź NIE jest wskaźnikiem wysokiej wartości zmiennej. Nie jest to, wbrew pozorom, zabieg prosty. Na przykład dwa twierdzenia: „Posłuszeństwo jest bardzo ważną cechą, której należy uczyć dzieci” oraz „Nieposłuszeństwo jest ważną cechą, której należy uczyć dzieci” nie są odwrotne i nie mogą służyć jako odwrócone wskaźniki tej samej cechy. Ktoś, kto się zdecydowanie nie zgadza z twierdzeniem pierwszym, wcale nie musi się zdecydowanie zgadzać z drugim. Zdecydowane niezgadzanie się z twierdzeniem „Jan jest bardzo uczciwym człowiekiem” nie oznacza zdecydowanej zgody z twierdzeniem „Jan jest bardzo nieuczciwym człowiekiem”. Znalezienie twierdzenia o odwrotnej wartości wskaźnikowej w stosunku do już istniejącego jest zabiegiem niełatwym i pracochłonnym. Wymaga (oprócz analizy logicznej) określenia wartości wskaźnikowej twierdzenia pierwszego, korelacji obu twierdzeń (pierwotnego i przeciwstawnego) z innymi pozycjami skali, stosowania różnorodnych kryteriów trafności obu twierdzeń itp. Dlatego szczegółową analizę tego zagadnienia proponuję w tym miejscu pominąć.

Trzecim sposobem postępowania jest stosowanie tzw. wyborów wymuszonych. W twierdzeniach (pytaniach) tego typu nie występują kategorie TAK - NIE lub „zgadzam się - nie zgadzam się”, lecz alternatywy (dyzjunkcje) w rodzaju: „najważniejszą rzeczą, której należy uczyć dzieci, jest: 1) posłuszeństwo, 2) niezależność”. Oczywiście możliwości odpowiedzi może być więcej, ale w każdym wypadku respondent proszony jest o wybranie tylko jednej możliwości. Wybór wymuszony ma jednak również strony ujemne - badany dokonuje jednoznacznego wyboru, choć w rzeczywistości nie jest zdecydowany, nie potrafi ocenić względnej ważności przedstawionych alternatyw.

Wnioski dotyczące przydatności przedstawionych tu trzech sposobów eliminacji cech osobowościowych respondentów nie są w literaturze przedmiotu jednoznaczne. Empirycznie stwierdzono (poprzez korelację wyborów podobnych co do wartości wskaźników) większą prawdziwość odpowiedzi w tych sytuacjach, w których stosowano któryś z omówionych sposobów. Najczęściej stosowany jest zabieg trzeci. Daje on dobre wyniki, ale nie we wszystkich sytuacjach można go stosować. Nie nadaje się w skalach Likerta, a także trudno go stosować przy budowie skalogramów.