4

278 Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

Z drugiej jednak strony - są to już zagadnienia bardziej szczegółowe -dąży-się do kwantyfikacji różnorodnych zjawisk społecznych i przypisywania wartości liczbowych zmiennym nominalnym. Zabiegi te mają charakter bardzo elastyczny - do pomiaru tej samej zmiennej stosuje się skale o różnej mocy.

- Pozwala to na zerwanie ze sztywnym podziałem zmiennych i skal, umożliwia łączenie niejednorodnych zmiennych i budowę skal wielowymiarowych.

Szczegółowe zagadnienia budowy skal

Dla dalszych rozważań proponuję przyjąć definicję skali zaproponowaną przez H.S. Upshaw, z zastrzeżeniem, że w wymienionym przez niego punkcie 2 nie muszą koniecznie występować liczby. „Zdefiniujmy skalę jako zbiór elementów, z których każdy składa się z trzech komponentów: 1) empirycznego wydarzenia (takiego jak osoba, przedmiot nieożywiony lub cokolwiek, do czego mógłby być zastosowany ogólny termin bodziec), 2) liczby, 3) reguły lub zbioru reguł, które wiążą wydarzenie z liczbą. Trzeci komponent elementu skali, według tej koncepcji, odnosi się do środków, za pomocą których konkretne wydarzenie jest włączane w model segmentu rzeczywistości. Reguły zawarte w trzecim komponencie elementu skali są czasami nazywane regułami nrzypn-

reprezentowania konkretnych wydarzefj

Wymienione w p. l. dettmcji przedmioty występują w skali w roli wskaźników mierzonej zmiennej. W związku z tym do skal odnoszą się wszystkie problemy wynikające ze stosowania wskaźników. Proces budowy skali jest w tym ujęciu niczym innym, jak wyborem spośród bardzo wielkiej liczby potencjalnych wskaźników mierzonej zmiennej wskaźników najlepszych, tzn. takich, które są najłatwiej obserwowalne i posiadają najwyższą moc rozdzielczą.

Za najbardziej istotne przy konstrukcji skal uważa się obecnie w socjologii następujące problemy:

1. Zebranie twierdzeń wyjściowych, pytań, faktów (propozycji wskaźników), które pokrywałyby cały „obszar zmiennej”. Innymi słowy, chodzi o to, aby zebrane propozycje wskaźników danej cechy wskazywały wszystkie możliwe wartości tej cechy. W wypadku zmiennych ciągłych jest to oczywiście niemożliwe, ale w takich sytuacjach wskaźniki nie powinny pozostawiać obszernych pustych obszarów zmiennej. Proponuje się kilka sposób postępowania. Dobre rezultaty otrzymuje się przez równoczesne wykorzystanie kilku źródeł wskaźników, takich jak literatura naukowa, rozmowy ze znawcami badanej problematyki (zarówno naukowcami, jak i praktykami), własne przemyślenia badacza, itp.

Innym, często stosowanym sposobem uzyskiwania propozycji wskaźników - zwłaszcza w sytuacjach, gdy badany problem jest nowy, mało znany - jest

przeprowadzenie wcześniejszych badań przy użyciu kwestionariusza z dużą ilością pytań otwartych. Swobodne wypowiedzi badanych osób służą następnie jako propozycje wskaźników przy budowie skali. Zwiększa się przez to prawdopodobieństwo, że umieszczone w skali twierdzenia nie będą dla członków badanej populacji zupełnie nowe, nieznane, co - jak wiadomo - ma istotne znaczenie.

Problem reprezentatywnego doboru pierwotnych propozycji wskaźników jest uznawany za jeden z najbardziej istotnych przy budowie skali. Wszak decyduje to o jej trafności. Żadne, nawet najbardziej precyzyjne operacje w dalszej części budowy skali nie przyniosą pożądanych efektów, jeżeli pierwotny zestaw wskaźników będzie niereprezentatywny (nietrafny). Czynność ta może być przeprowadzona w sposób efektywny w zasadzie tylko wtedy, gdy badacz nie porusza się w zupełnie nieznanym terenie, lecz dysponuje wiedzą nagromadzoną wcześniej, przy użyciu innych technik. Z tego powodu nie zaleca się stosowania pomiaru w badaniach problemów nowych lub bardzo słabo rozpoznanych. Szczegółowa wcześniejsza analiza teoretyczna problemu nie gwarantuje w pełni trafności skali złożonej z twierdzeń o nie sprawdzonej empirycznie wartości wskaźnikowej.

2. Prostota i jednoznaczność wskaźników. Można tu wyróżnić dwa zagadnienia. Pierwsze - to unikanie wskaźników podwójnych, mogących wskażywać jednocześnie dwa indikata, co uniemożliwia określenie, które z nich jest aktualnie wskazywane. Przykładem takiego podwójnego wskaźnika jest twierdzenie: „Jestem przeciwny zatrudnianiu młodocianych, ponieważ powinni się uczyć i źle pracują”. Nie wiadomo, czy zgodzenie się z tym twierdzeniem jest wskaźnikiem postawy pozytywnej (powinni się uczyć) czy negatywnej (źle pracują) wobec młodocianych. Przykład ten jest jaskrawy i łatwo można spostrzec jego podwójność, jest jednak wiele sytuacji, gdy dopiero analiza spójności wewnętrznej skali pozwala na wykrycie wieloznaczności wskaźnika.

Drugie zagadnienie to unikanie wskaźników wieloznacznych, wymagających skomplikowanych łańcuchów interpretacyjnych. Jeżeli np. umieścimy w skali twierdzenie: „Nasi żołnierze nie powinni ginąć na wojnie”, to bardzo trudno będzie ustalić jego wartość wskaźnikową.

Istnieją możliwości eliminacji w kolejnych etapach konstrukcji skali wskaźników podwójnych i wieloznacznych. W skali Likerta dokonuje się tego obliczając korelację wewnętrzną skali, w skali Thurstone’a obliczając odchylenia kwartylowe. Ale niezależnie od tego, już na etapie przygotowywania wstępnego zestawu wskaźników należy je szczegółowo analizować pod względem omawianych tutaj cech. Należy unikać używania wyrazów i zwrotów wieloznacznych, obcych oraz wyrażeń mogących wywoływać emocje. Ponadto wszystkie twierdzenia skali powinny być wyrażone w jednakowej formie (w formie zdań oznajmujących, w formie pytań skierowanych bądź bezpośrednio do odpowiadającego: „czy zgodziłbyś się?..., lub bezosobowo: „czy słuszne