2

274 Struktura i specyfika wiedzy socjologicznej

nurtów stosowane. Zwłaszcza metodologia marksistowska jest otwarta dla różnych technik i poziomów badań, w tym także dla precyzyjnych technik ilościowych.

3.    Konsekwencją prowadzenia badań technikami jakościowymi było nagromadzenie wiedzy w tych dziedzinach, w których stosowanie technik pomiaru było utrudnione bądź wręcz niemożliwe (dokumenty osobiste, monografie, badania z zakresu makrostruktury). Aby można było zbudować poprawną skalę, wiedza z danej dziedziny musi być już bogata i usystematyzowana. Nieodzownym warunkiem zastosowania pomiaru jest wcześniejsze posiadanie wiedzy będącej rezultatem użycia technik jakościowych. W wielu dziedzinach socjologia polska była i jest jeszcze na etapie gromadzenia i systematyzowania wiedzy o charakterze jakościowym.

4.    Nieprzekładalność skal, trudności zastosowania skal skonstruowanych do mierzenia zjawisk zachodzących np. w społeczeństwie amerykańskim w pomiarach podobnych zjawisk zachodzących w społeczeństwie polskim. Niewiele ze zbudowanych dotychczas skal ma szerszy zakres stosowalności niż zbiorowość, do badań której skala powstała. Brakuje skal uniwersalnych, umożliwiających szeroko zakrojone badania.

5.    Następnym, innym nieco powodem jest niewielki rozwój w Polsce technik komputerowych, które są nieodzowne w konstrukcji bardziej złożonych skal. Stan ten zmienia się szybko w ostatnich latach, co pozwala na przypuszczenie, że zwiększy się także wydatnie stosowanie technik ilościowych sensu stricto.

Przyznać trzeba, że okres szerokiego, entuzjastycznego stosowania różnego typu skal, do pomiaru praktycznie wszystkich zjawisk, należy w socjologii do przeszłości. Zauważyć można obecnie próby szerszych, pogłębionych refleksji nad przydatnością dotychczasowych zastosowań skal oraz nad możliwościami dalszego ich stosowania. Towarzyszą temu podsumowania, porządkowanie i krytyczna analiza skal już istniejących. Poza takimi tradycyjnymi już problemami budowy skal, jak problemy trafności, rzetelności czy jednowymia-rowości - analizuje się problemy nowe, niezauważalne dotychczas bądź zauważalne, ale nie doceniane.

E. Borgatta we wstępie do kolejnego tomu pracy zbiorowej zatytułowanej Sociological Methodology wyróżnia cztery tendencje dominujące współcześnie w metodologii empirycznej.

A. Stosowanie matematyki w socjologii. Jakkolwiek minął już - prawdopodobnie bezpowrotnie - okres dążenia do matematyzacji badań społecznych, to jednak zauważa się wzrost wykształcenia matematycznego socjologów. Wielu z nich studiowało wcześnie matematykę lub nauczyło się jej później w zakresie wystarczającym do poprawnego jej stosowania. Zauważa się również rozwój niektórych działów statystyki pod kątem jej zastosowania w socjologii (np. statystyki nieparametrycznej).

B.    Budowanie modeli przyczynowych i dążenie do wyjaśniania zjawisk w kategoriach przyczynowych. Tendencja ta jest wyraźną opozycją w stosunku do scjentystycznego modelu socjologii, ale nie odrzuca ujęć ilościowych, w tym także pomiaru.

C.    Szerokie zastosowanie w analizach socjologicznych elektronicznych maszyn cyfrowych (komputerów). Umożliwiło to szybkie wykonywania obliczeń stosowanych dotychczas oraz wprowadzenie wielu nowych nieznanych wcześniej technik analizy (bardziej złożone formy budowy skalogramu Guttmana, analiza czynnikowa, itp.).

D.    Zwrócenie uwagi na analizę zmiennych. Występują tu dwie tendencje: A. Rozwijanie technik kwantyfikowania zmiennych, umożliwiających zwłaszcza ich porównywalność i budowę zmiennych wielowymiarowych. B. Stosowanie różnych procedur analizy zmiennych, przede wszystkim dążenie do wyrażania tych samych zmiennych w różnych poziomach uporządkowania wartości.

Tylko ostatnia z wymienionych czterech tendencji wiąże się bezpośrednio z pomiarem w socjologii, ale pośrednio wszystkie cztery tendencje wnoszą wiele nowego do teorii i zastosowań pomiaru.

Problemy ogólne pomiaru w socjologii

Wśród najistotniejszych, najczęściej poruszanych problemów pomiaru wymienić trzeba trzy:

1. Zagadnienie ogólnej teorii pomiaru. Występują tu takie problemy, jak możliwość stosowania różnych poziomów i zakresów pomiaru w naukach społecznych, przydatność pomiaru i jego istota. W ramach tej problematyki wyróżnić można dwa główne zagadnienia. Pierwsze z nich to samo pojęcie pomiaru, jego definicja. Zagadnienie drugie dotyczy poziomu lub rodzaju pomiaru.

Pojęcie pomiaru nigdy nie było jednoznaczne. Mierzenie jest wg E. Nagela korelowaniem liczb z jednostkami, które nie są liczbami. Można to wyrazić nieco-inaczej: jest to przypisywanie wartości liczbowych cechom nie posiadającym tych wartości. Jednakże sam Nagel przyznaje, że jest to definicja zbyt wąska. Takie czynniki jak identyfikacja, delimitacja czy porównywanie mogą być także uznane za czynności pomiarowe. S.S. Stevens zdefiniował pomiar jako przyporządkowanie numerów obiektom lub faktom wg określonych reguł. Reguły te mogą mieć różnorodny charakter. Decydują one o rodzaju (poziomie) pomiaru.

W myśl szerszych, ogólniejszych definicji mierzenie jest porównywaniem dwóch wielkości. W porównywaniu tym mogą, ale nie muszą występować liczby. Bardzo często w mierzeniu liczby występują jedynie w charakterze nazw klas porównywanych obiektów. P. Abell definiował pomiar „...jako proces odwzorowywania pojęcia na zbiór wartości; wartości te razem z określoną na