3

historycznoliterackiej. Przez rozbiór wzorów poezji i wymowy edukacja retoryczno-literacka wprowadzała uczniów w arkana warsztatu pisarskiego, natomiast eksplikacja ma im odsłaniać tajniki warsztatu badawczego: nauczyciel pokazuje, jak tekst odczytywać i jak wyniki tej pracy ujmować w uporządkowaną wypowiedź interpretacyjną.

Dzięki reformom programu z roku 1902 metoda eksplika-cyjna zadomowiła się w szkolnictwie francuskim — od liceów po uniwersytety. Szybko też ustalił się dydaktyczny kanon ćwiczenia, który oddalił się nieco od „unaukowionych” założeń Lansona i Bru-nota. Kanon dość zrygoryzowany, ałe otwarty, jak dowodzą jego stuletnie już dzieje. Okazał się wy starczaj ąco pojemny, by pomieścić interpretacje spod znaku różnych „-izmów” i trwa do dziś w różnych odmianach ćwiczenia, mimo sporów o jego kształt i modyfikacji, jakim ulegało.

Ten właśnie kanon spróbuję przedstawić jako propozycję skierowaną do polonistów, którzy chcieliby sztuki eksplikacji uczyć się sami i uczyć jej innych.

METODA EKSPLIKACJI LITERACKIEJ

Na początek kilka uwag porządkowych. Otóż jako pewien sposób obcowania z tekstem jest ekspłikacja metodą w sensie literaturoznawczym. Ale jednocześnie stanowi składnik edukacji literackiej w obrębie szkolnej dyscypliny: język ojczysty i ma tu status podwójny — zarówno przedmiotu, jak i narzędzia nauczania. W rzemiośle eksplikacyjnym ćwiczą się uczniowie po to, by je opanować jako narzędzie poznawania i komentowania tekstów literackich.

Sztuka eksplikacji jest także metodą w sensie dydaktycznym. Jako metoda dydaktyczna nie daje się wszakże przyporządkować któremuś ze sposobów nauczania opisywanych przez metodyków literatury. Odwołując się do rozróżnień proponowanych w Poetyce stosowanej¹ trzeba ją charakteryzować jako całość z dydaktycznego punktu widzenia niejednorodną, choć spójną i konsekwentną jako metoda literaturoznawcza.

Gdy eksplikację wygłasza nauczyciel lub jeden z uczniów, dlii klasy lekcja taka łączy pierwiastki strategii „A”, czyli uczenia się przez przyswajanie wiedzy przekazywanej metodą podającą (wykład mlorpretacyjny), oraz strategii „E” polegającej na uczeniu się przez przeżycie i nastawionej na rozwój uczuć (słuchanie ekspresywnego czytania tekstu). Gdy sztukę ekspłikowania ćwiczą uczniowie, wykonując zrazu osobno, potem łącznie te czynności, które podsuwa im kanon ekspiikacyjny, wówczas w grę wchodzą elementy strategii J’” i strategii „O”. Strategia „P” kształci sprawność myślową przez rozwiązywanie zadań metodą heurezy, z pomocą nauczyciela, lub metodą problemową, samodzielnie (ćwiczenia wdrażające, analityczne, mlcrpretacyjne, po próby inierpretacji całościowej, gdzie uczeń sam Ntawia tekstowi pytania i sam szuka odpowiedzi). Strategia „O” metodami praktycznymi zmierza do rozwoju umiejętności stanowiących jakby zmaterializowane przedłużenie działań myślowych (ćwiczenie głosowej interpretacji tekstu, sporządzania, gromadzenia i porządkowania notatek, redagowania planu pisemnej wersji eks-plikacji, jej wygłaszania).

Przedstawiając eksplikację jako ofertę dla polonistyki szkolnej, powinienem ów dydaktyczny aspekt szeroko uwzględnić i metodę umiejscowić wśród metod, treści programowych i celów przedmiotu: język polski. W ramach tego wprowadzenia jest to, niestety, niemożliwe (w rozdziale zawierającym uwagi metodyczne omówię te zagadnienia szerzej, ale tylko w odniesieniu do klasy I szkoły średniej). M uszę więc założyć, że są to sprawy czytelnikowi znane i odsyłać do stosownych opracowań, przy czym jako niezbędne i dlatego nie zawsze wskazywane odniesienie traktuję wspomnianą Poetykę stosowaną oraz pracę B. Chrząstowskiej Lektura i poetyka², mimo że dotyczy głównie szkoły podstawowej.

We wstępnych uwagach pragnę jedynie zasygnalizować jeden i ys metody eksplikacyjnej, dlatego istotny, że stosunkowo nowy na tle. tych sposobów obcowania z tekstem, które proponowała uczniom \X-wieczna tradycja polonistyczna. Chodzi mianowicie o czytanie, które w eksplikacji jest i punktem wyjścia, i punktem dojścia: cała metoda jest zorientowana na kształcenie sztuki czytania. Natomiast w polskiej tradycji akcentowano raczej takie obcowanie z utworem,

1

B. Chrząstowska, S, Wysłouch Poetyka stosowana. Wyd. 2, zmienione. Warszawa 1987, s. 503—508.

2

B. ChrząWowska Lektura i poetyka. Warszawa 1987.